رفتار سیاسی علمای شاخص اهل‌سنت و امامیه با خلافت عباسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

2 دانش آموخته دکتری تاریخ اسلام دانشگاه الزهرا

چکیده

مطالعه تاریخ اسلام، نشانگر دوگونگی‌ رفتار علمای اهل‌‌سنت و امامیه با خلافت اسلامی است. علما به دلیل تسلّط بر مبانی فقه و کلام اسلامی، می‌‌توانستند نقش مهمی در صورت‌‌بندی مبانی مشروعیت قدرت خلافت اسلامی، ایفا کرده و به عنوان، نظریه‌‌پردازان قدرت، در خدمت خلافت قرار گیرند، چنان‌‌که در خلافت بنی‌‌امیه، برخی از علمای اهل‌‌سنت چنین نقشی را بر عهده گرفته و به حمایت از امویان پرداختند. در مقابل عده دیگری از علما، به عنوان منتقدان جدی خلافت، به رد این دیدگاهها پرداخته و عملکرد خلفا را زیر سؤال بردند. در این مقاله با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، تلاش می‌شود، به این پرسش اصلی پاسخ ‌داده شود که علت دوگونگی رفتار علمای مذاهب با خلافت عباسی چه بود؟ این مقاله در صدد بررسی صحت و سقم دو فرضیه است: اول؛ انگیزه‌‌های مذهبی عالمان، نقش مهمی در دوگونگی تعامل عالمان با خلافت داشت. دوم؛ نیاز خلفا به کسب مشروعیت و تثبیت قدرت، موجب دوگونگی رفتار عالمان با خلافت شد. این بررسی نشان داد، انگیزه‌‌های مذهبی در دوگونگی روابط علمای مذاهب با حاکمیت عباسی، نقش مؤثری داشت. به همان اندازه که نزدیکی برخی عالمان سنی، معتزله و شیعه به کانون قدرت، با هدف ترویج باورهای عقیدتی، حفظ تشکل مذهبی و اصلاح باورهای مردم صورت گرفت، روی برتافتن دیگر علما از قدرت نیز به دلیل نگرانی از تضعیف مبانی عقیدتی، فساد عقیده و تحریف اعتقاد مذهبی، انجام شد. عامل دیگر این دوگونگی رفتار، نیاز حاکمیت عباسی به مشروعیت سازی بود. در زمان نخستین خلفای عباسی، آنها برای تثبیت قدرت و مشروعیت حکومتشان، به علمای معتزله و شیعه نیاز داشتند. پس از ثبیت قدرت، برای ادامه حیات، نیازی به معتزله نبود و شیعه رقیبان جدی به شمار می‌آمدند، از این رو، حاکمیت، به سمت اهل‌سنت گرایید و در این دوره، تعامل عالمان سنی با خلافت بیشتر شد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Political behaviors of Sonni and Imamiyah distinctive scholars with Abbasid’s Caliph

نویسندگان [English]

  • Nayere Dalir 1
  • Mansoure Karimi Qahi 2
1
2
چکیده [English]

Studding Islamic History shows the dual acts of Sonni and Imamiyah scholars with Islamic Caliphate. Because scholars have hegemony on basis of jurisprudence and Islamic Kalam they could take important role in formation of basis of legitimation of Islamic Caliphate’s power. And, they as a theorists of power served Caliphate, so that in Bani Omayah’s Caliphate some Sonni scholars had such a role and supported Omayyad.On the contrary some scholars were as a serious critic for Caliphate and deny these views and questioned Caliphs’ functions. This article tries to with utilizing from descriptive-analytic method answer this question that what was the dual behaviors of sect’s scholars with Abbasid’s’ Caliphate? This article tries to examine two hypotheses: first; scholars’ religious motives had important role in dual interaction with Caliphate. Second; the need of Caliphate for achieving to legitimation and stabilizing power had cause to dual behaviors of scholars with Caliphate. This examination showed that religious motives had influential role in dual relationship of scholars with Abbasids’ government. As much as Sonni, Mo’tazele and Shi’a scholars were close to center of power with aim of propagating ideal beliefs, keeping religious organization and reforming people’s beliefs, on the contrary refusal of other scholars from power also was because of fear from weakening of religious essentials, corruption of idea and distortion of religious beliefs. Furthermore, another reason for these dual behaviors was the need of Abbasids government for making legitimation. In time of first Abbasid’s Caliphs for their power and legitimacy they need to Mo’tazele and Shi’a’s scholars. After stabilizing the power for continuing the government’s life there wasn’t no need to Mo’tazele, and Shi’a were the serious competitors, so the government gravitated to Sonni and in this era interaction of Sonni scholars with Caliphate became increase.

کلیدواژه‌ها [English]

  • dual political behaviors. Sonni scholars
  • Imamiyah
  • Abbasid’s Caliphate

مراجع

آقاجری، سید هاشم، «مبانی رفتار سیاسی عالمان شیعی امامی در سده چهارم تا هفتم هجری»، مجله بازتاب اندیشه، شماره 19، 1380ش.
ابن­‌ابی­‌یعلی، محمد بن محمد، طبقات الحنابله، تحقیق: ابوحازم اسامة بن حسن و ابوالزهراء حازم علی بهجت، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1997م.
ابن­‌اثیر، علی بن ابی­‌الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، 1994م.
ابن­‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، تصحیح: نعیم زرزور، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی­‌تا.
ابن­‌خلدون، عبدالرحمن، العبر، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1366ش.
ابن­‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، تحقیق: احسان عباس، قم، منشورات الرضی، 1364ش.
ابن­‌رجب بغدادی، عبدالرحمن بن احمد، الذیل علی طبقات الحنابله، تحقیق: ابوحازم اسامة بن حسن و ابوالزهراء حازم علی بهجت، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1997م.
ابن­‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، فرهنگ و اندیشه، 1374ش.
ابن­‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق: علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1995م.
ابن­‌عماد، عبدالحی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
ابن­‌فراء، محمد بن حسین، الاحکام السلطانیه، تحقیق: حامد فقی، بی­‌جا، مکتب الاعلام الاسلامی، 1406ق.
ابن­‌کثیر، البدایه و النهایه و معه نهایه البدایه و النهایه فی الفتن و الملاحم، تحقیق: یوسف الشیخ محمد بقاعی و صدقی جمیل عطار، بیروت، دارالفکر، 1998م.
ابوالفرج اصفهانى، على بن حسین، مقاتل الطالبین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی­‌تا.
اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیه، تحقیق: کمال یوسف حوت، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1987م.
اشعری، سعد بن عبدالله، تاریخ عقاید و مذاهب شیعه (ترجمه المقالات و الفرق)، تصحیح و تعلیق: محمدجواد مشکور، ترجمه یوسف فضایی، تهران، آشیانه کتاب، چاپ دوم، 1387ش.
تنوخی، محسن بن علی، نشوار المحاضره و اخبار المذاکره، تحقیق: عبود شالجی، بی­‌جا، بی­‌نا، 1971م.
توحیدی، ابوحیان، اخلاق الوزیرین (مثالب الوزیرین الصاحب بن عباد و ابن­‌العمید)، تحقیق: محمد بن تاویت طبخی، بیروت، دارصادر، 1992م.
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد أو مدینة السلام، قاهره، دارالفکر، بی­‌تا.
دوست کلام، زکیه؛ و فرهمندپور، فهیمه، «تعامل خاندان نوبختی با خلافت عباسی و تأثیر آن بر گسترش تشیع»، مجله مطالعات تاریخ اسلام، شماره 2، پاییز 1388ش.
دهقان، بمانعلی، «بربهاری»، دانشنامه جهان اسلام، ج3، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی، 1375ش.
ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام أو وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، 1998م.
رادت، ج. س، «ابن­‌ابی­‌الشوارب»، دانشنامه ایران و اسلام، ج2، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1355ش.
زرکلی، خیرالدین­، الاعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، 1989م.
سبکی، عبدالوهاب بن علی، طبقات الشافعیه الکبری، تحقیق: عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، بی­‌جا، داراحیاء الکتب العربیه، بی­‌تا.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی­‌بکر، تاریخ الخلفا، تحقیق: ابراهیم صالح، بیروت، دارصادر، 1997م.
شاخت، «ابوحنیفه نعمان»، دانشنامه ایران و اسلام، ج8، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1355ش.
شهرستانی، توضیح الملل (ترجمه الملل و النحل)، ترجمه مصطفی خالقداد هاشمی، تصحیح: محمدرضا جلالی نائینی، تهران، اقبال، 1373ش.
صابی، هلال بن محسن، الوزراء أو تحفه الامراء فی تاریخ الوزراء، بیروت، دارالفکر الحدیث، 1990م.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، روائع التراث العربی، 1966م.
طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة ­الرجال­ المعروف برجال الکشی، تصحیح و تعلیق: میرداماد استرآبادی، تحقیق: مهدی رجائی، قم، مؤسسه آل البیت(ع) لاحیاء التراث، 1404ق.
همو، رجال الطوسی، تحقیق: سید محمدصادق آل بحرالعلوم، قم، دارذخائر، چاپ اول، 1381ش.
لائوست، هانری، «ابن­‌جوزی»، دانشنامه ایران و اسلام، ج3، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1355ش.
همو، «ابن­‌فراء»، دانشنامه ایران و اسلام، ج5، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1355ش.
مادلونگ، ویلیام، «ابواسحاق شیرازی»، دانشنامه ایران و اسلام، ج7، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1355ش.
ماوردی، الاحکام السلطانیه، تحقیق: حامد فقی، بی­‌جا، مکتب الاعلام الاسلامی، 1406ق.
مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ پنجم، 1374ش.
مسکویه رازی، ابوعلی، تجارب الامم، ترجمه علینقی منزوی، تهران، توس، 1376ش.
مقدسی، ج. «ابن­‌عقیل»، دانشنامه ایران و اسلام، ج5، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1355ش.
نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، جامعه مدرسین، 1407ق.
نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، ترجمه و تعلیق: محمدجواد مشکور، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ سوم، 1386ش.
یعقوبی، احمد بن ابی­‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، علمی و فرهنگی، 1387ش.
Laoust, H, “Hanabila”, Encyclopedia of Islam: New Edition, Vol.III, Leiden, Ed E. j. Brill, 1966.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار