بررسی حق مالکیت انسان نسبت به محیط زیست از دیدگاه قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه ادیان و مذاهب دانشگاه مذاهب اسلامی

چکیده

چگونگی مالکیت انسان نسبت به محیط زیست یکی از مهمترین مسائل مربوط به رابطه‌ انسان و محیط زیست است. تفکر رایج و امروزی حق مالکیت مطلق و ذاتی انسان نسبت به طبیعت و سایر موجودات آن، مجوزی برای تصاحب کامل و در نتیجه تخریب و نابودی محیط زیست و پایمال­‌کردن حقوق آن توسط انسان، گردیده است. در این مقاله به روش کتابخانه‌ای، آیات مرتبط با بحث مالکیت و دیدگاه مفسران و لغت‌دانان درباره آنها توصیف و تحلیل گردیده است. در قرآن کریم تأکید می‌شود که خداوند مالک حقیقی، ذاتی و ابدی همه‌ آفریده‌های گوناگون در جهان است. در آیاتی که عبارات «سَخَّرَ لَکُم»، «خَلَقَ لَکُم» و «جَعَلَ لَکُم» ذکر گردیده، مراد اثبات حق مالکیت انسان بر موجودات دیگر طبیعت نیست؛ بلکه مقصود بیان استفاده صحیح انسان از نعمات دنیوی، یادآوری الطاف الهی و شکرگزاری به خاطر آن است. هر چند قرآن کریم بر حق مالکیت موقت، تَبعی و دنیایی انسان در مدت زمان حیات خود صحه می‌گذارد؛ اما این نوع مالکیت انسان نسبت به اشیاء در محیط زیست مطلق، حقیقی و اصیل نیست و هم­چنین دارای چهارچوب و حدودی است که خارج از آن حدود و ثغور پذیرفته نیست. درک این حقیقت که انسان حق مالکیت مطلق بر آفریده‌های خداوند ندارد، باعث می‌شود که در حفظ حقوق آنها و احترام به ارزش ذاتی آنها اهتمام بیشتری ورزد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Examining the Right of Human Ownership of the Environment from the Perspective of the Holy Quran

نویسنده [English]

  • Masoud Shavarani
Assistant Professor at University of Islamic Denominations
چکیده [English]

The status of human ownership of the environment is one of the most important issues in the relationship between man and the environment. Common belief is man’s absolute and inherent ownership of nature and all its creatures that allows complete seizure and destruction of the environment and non-observance of nature rights by man. In this article, by using the library method, the holy verses of Quran related to the subject of ownership and the views of commentators and philologists about them has been described and analyzed. The Holy Qur’an emphasizes that God is the true, inherent and eternal owner of all the various creatures in the world. In the verses that phrases: “سَخَّرَ لَکُم”, “خَلَقَ لَکُم” and “جَعَلَ لَکُم” are mentioned, it does not mean proving the right of human ownership over other creatures of nature, but the purpose is to emphasize the correct use of worldly blessings by human beings, to remind them of divine grace and to be thankful for it. However, the Holy Qur’an affirms the right of temporary ownership of man during his lifetime, but this kind of human ownership of objects in the environment is not absolute, real, or original. It also has a framework and limits, outside of these limits are not accepted. Understanding the fact that man has no absolute ownership of God’s creations, leads to greater efforts to protect their rights and respect for their intrinsic value.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quranic Verses
  • Ownership
  • Man
  • Nature

مراجع

قرآن کریم.
«مروری بر آموزه خلیفة الله در اسلام»، مسعود شاورانی، مجله پژوهشنامه ادیان، شماره 25، 1398ش.
«نگرش اسلام به محیط زیست»، مسعود شاورانی، مجله اطلاعات حکمت و معرفت، شماره 5، 1396ش.
اسلام و محیط زیست، حافظ مصری، ترجمه اسماعیل حدادیان، مشهد، آستان قدس رضوی، 1378ش.
آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، محمدجواد بلاغى، قم، وجدانى، بی­‌تا.
الاسلام و البیئة خطوات نحو فقه بیئی، حسین الخشن، بیروت، دارالهادی، 1425ق.
الأصفى فی تفسیر القرآن، ملا محسن فیض کاشانى، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1418ق.
البحر المحیط فى التفسیر، محمد بن یوسف ابوحیان اندلسی، بیروت، دارالفکر، 1420ق.
البحر المدید فى تفسیر القرآن المجید، احمد ابن‏‌عجیبه، قاهره، حسن عباس زکی، 1419ق.
التبیان فی تفسیر القرآن، محمد بن حسن طوسى، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
التحقیق ‌فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، بیروت، دارالکتب‌ العلمیة، 1430ق.
التسهیل لعلوم التنزیل، محمد بن احمد ابن‏‌جزى، بیروت، دارالأرقم بن ابی‌الأرقم، 1416ق.
التفسیر الکبیر، محمد بن عمر فخررازى، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1420ق.
التفسیر المظهرى، ثناءالله پانى‏‌پتى، کویته، مکتبة رشدیه، 1412ق.
الجامع لأحکام القرآن، محمد بن احمد قرطبى، تهران، ناصرخسرو، 1364ش.
الدر المنثور فى التفسیر بالمأثور، عبدالرحمن بن ابی‌بکر سیوطى، قم، کتابخانه آیة­الله مرعشی نجفی، 1404ق.
الصحاح، اسماعیل بن حماد جوهری، بیروت، دارالمعرفة، 2008م.
العین، خلیل بن احمد فراهیدی، بی­‌جا، الهلال، بی­‌تا.
القاموس المحیط، محمد بن یعقوب فیروزآبادی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
الکشاف، محمود بن عمر زمخشرى، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407ق.
الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، احمد بن محمد ثعلبى نیشابوری، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1422ق.
الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1407ق.
المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، عبدالحق بن غالب ابن‏‌عطیه، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1422ق.
المحکم و المحیط ‌الاعظم، علی ‌بن ‌اسماعیل ابن‌سیده، بیروت، دارالکتب ‌العلمیه، 1421ق.
المنجد، لوئیس معلوف، بیروت، دارالمشرق، 1998م.
الموطأ، مالک بن انس، قاهره، دارإحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمدحسین طباطبایى، بیروت، مؤسسة الأعلمی، 1390ق.
النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، مبارک بن محمد ابن‌اثیر جزری، قم، مؤسسه ‌مطبوعاتی ‌اسماعیلیان، 1367ش.
أنوار التنزیل ‌و أسرار التأویل، عبدالله بن عمر بیضاوی، بیروت، دارإحیاء التراث ‌العربی، 1418ق.
ایسر التفاسیر لکلام العلى الکبیر، ابوبکر جابر جزایرى، مدینه، مکتبة العلوم و الحکم‏‏، 1416ق‏.
بحر العلوم، نصر بن محمد سمرقندى، بیروت، دارالفکر، 1416ق.
بررسی فقهی مالکیت مردم بر ثروتهای عمومی، محمدرضا فیاضی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، 1392ش.
تاج العروس من جواهر القاموس، محمد بن محمد حسینی زبیدی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1986م.
تأویلات أهل السنة، محمد بن محمد ماتریدى، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1426ق.
تفسیر ابن­‌عربى، محمد بن على ابن‏‌عربى، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1422ق.
تفسیر البغوى المسمى معالم التنزیل، حسین بن مسعود بغوى، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1420ق.
تفسیر التحریر و التنویر، محمدطاهر بن محمد ابن‏‌عاشور، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، 1420ق.
تفسیر الثعالبى المسمى بالجواهر الحسان فى تفسیر القرآن، عبدالرحمن بن محمد ثعالبى، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1418ق.
تفسیر الجلالین، محمد بن احمد محلى، بیروت، مؤسسة النور، 1416ق.
تفسیر الشهرستانی المسمى مفاتیح الأسرار و مصابیح الأبرار، محمد بن عبدالکریم شهرستانى، تهران، مرکز البحوث و الدراسات للتراث المخطوط، 1387ش.
تفسیر العز بن عبدالسلام، عبدالعزیز بن عبدالسلام، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1429ق.
تفسیر القرآن العظیم، اسماعیل بن عمر ابن‏‌کثیر، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1419ق.
تفسیر القرآن العظیم، عبدالرحمن بن محمد ابن‏‌ابى‏‌حاتم، ریاض، مکتبة نزار مصطفى الباز، 1419ق.
تفسیر القرآن المسمى تبصیر الرحمن و تیسیر المنان، على بن احمد مهائمى، بیروت، عالم الکتب، 1403ق.
تفسیر المراغى، احمد مصطفى مراغی، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
تفسیر حدائق الروح و الریحان فى روابى علوم القرآن، محمدامین بن عبدالله ارمى علوى، بیروت، دار طوق النجاة، بی­‌تا.
تفسیر حسینى، حسین بن على کاشفى، سراوان، کتابفروشى نور، بی­‌تا.
تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، حسن نظام الدین نیشابوری، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1416ق.
تفسیر کتاب الله العزیز، هود بن محکم هوارى، بی‌جا، دارالبصائر، 1426ق.
تفسیر، مقاتل بن سلیمان بلخی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1423ق.
تهذیب اللغة، محمد بن احمد ازهرى، بیروت، دارإحیاء التراث العربی،‏ 1421ق.‏
جامع البیان، محمد بن جریر طبرى، بیروت، دارالمعرفة، 1412ق.
جمهرة اللغة، محمد بن حسن ابن­‌درید، بیروت، دارالعلم، 1988م.
جوامع الجامع، فضل بن حسن طبرسى، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1412ق.
رحمة من الرحمن فى تفسیر و اشارات القرآن، محمد بن على ابن‏‌عربى، دمشق، مطبعة نضر، 1410ق.
روح البیان، اسماعیل بن مصطفى حقى برسوى، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
روح المعانی، محمود بن عبدالله آلوسى، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، حسین بن على ابوالفتوح رازى، مشهد، آستان قدس رضوى، 1408ق.
زاد المسیر فى علم التفسیر، عبدالرحمن بن علی ابن­‌جوزی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1422ق.
زبدة التفاسیر، فتح‏‌الله بن شکرالله کاشانى، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1423ق.
سنن ابن­‌ماجه، محمد بن یزید ابن­‌ماجه قزوینی، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
سنن ابی‌داود، سلیمان بن اشعث ابوداود سجستانی، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
سنن الدارقطنی، علی بن عمر دارقطنی، بیروت، دارالمعرفة، 1966م.
عرائس البیان فى حقائق القرآن، روزبهان بن ابی‌نصر روزبهان بقلى، بیروت، دارالکتب العلمیة، 2008م.
فتح القدیر، محمد شوکانى، دمشق، دار ابن­‌کثیر، 1414ق.
فى ظلال القرآن، سید قطب، بیروت، دار الشروق، 1425ق.
کشف الاسرار و عدة الابرار، احمد بن محمد میبدى، تهران، امیرکبیر، 1371ش.
کنز الدقائق و بحر الغرائب، محمد بن محمدرضا قمى مشهدى، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1368ش.
کیمیای سعادت، محمد بن محمد غزالی، تهران، علمى و فرهنگى‏، 1383ش.
لسان العرب، محمد بن مکرم ابن­‌منظور، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1408ق.
مجمع البحرین، فخرالدین بن محمد طریحی، قم، مؤسسه البعثة، 1414ق.
مجمع البیان، فضل بن حسن طبرسى، تهران، ناصرخسرو، 1372ش.
مدارک التنزیل و حقایق التاویل، عبدالله بن احمد نسفى، بیروت، دارالنفائس، 1416ق.
مسند، احمد بن محمد ابن‌حنبل، قاهره، مؤسسة قرطبة، بی­‌تا.
معجم مقاییس اللغة، احمد ابن‌فارس، قم، مکتبة الاعلام الاسلامی، 1404ق.
مفردات الفاظ القرآن، حسین بن محمد راغب اصفهانی، دمشق، دارالقلم؛ بیروت، الدار الشامیة، 1996م.
“Toward an Understanding of Environmental Ethics from a Quranic Perspective”, Ibrahim Ozdemir, Islam and Ecology, Abestowed Trust, Harvard University Press, 2003.
“Islam, The Contemporary Islamic World, and The Environmental Crisis”, Seyyed Hossein Nasr, Islam and Ecology, Abestowed Trust, Harvard University Press, 2003.
“Überprüfung der Lehre des Gottes Kalifen in Anbetracht des Umweltschutzes”, Masoud Shavarani, Spektrum Iran, 32, 2–2019.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار