تأثیر ابوعلی جبایی در خروج مکتب معتزله بصره از رکود در قرن سوم هجری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه الزهرا

2 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه لرستان

چکیده

یکی از جریانهای کلامی جهان اسلام جریان اعتزال بود که از قرن اول هجری فعالیت خود را در منطقه بصره آغاز کرد و به ‌مرور زمان به پیشرفتهای بسیاری در طرح اندیشه‌های کلامی دست‌یافت، اما با ورود به قرن سوم هجری فعالیتهای جریان اعتزال در مکتب بصره تحت تأثیر عوامل متعددی از رونق افتاد. حال مسئله مطرح‌شده این است که مکتب معتزله بصره چگونه از این رکود خارج شد؟ پژوهش حاضر با بهره‌گیری از روش توصیفی تحلیلی انجام‌ گرفته و یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که ابوعلی جبایی یکی از سران مکتب معتزله بصره با به‌کارگیری تدابیری چون انتقال مکتب از منطقه بصره به عسکر مکرم، برپایی مجالس مناظره، تربیت شاگردان، تألیف کتب و طرح اندیشه‌های جدید و رویارویی با مخالفان اعتزال در خروج مکتب معتزله بصره از رکود مؤثر بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Influence of Abu Ali Al-Jubba’i on the Emergence of the Mu‘tazila School of Basra from the Recession in the Third Century

نویسندگان [English]

  • Shahla Bakhtiari 1
  • Mitra Saadat 2
1 Associate Professor at Alzahra University
2 PhD student at Lorestan University
چکیده [English]

One of the theological currents of the Islamic world was the I‘tizal current, which began its activities in the Basra region in the first century and over time achieved many advances in the expression of theological ideas. But in the third century, the activities of the I‘tizal current in the Basra school stopped under the influence of several factors. The main question of this research is how did the Mu‘tazila school of Basra get out of the recession? The present study was conducted using a descriptive- analytical method and the result show that Abu Ali Al-Jubba’i, one of the leaders of the Mu‘tazila school in Basra, using measures such as transferring the school from Basra to Askar Mukarram, holding debate meetings, training students and compilation of books and expressing new ideas and confrontation with the opponents of I‘tizal has been effective in bringing the Mu‘tazila school of Basra out of the recession.

کلیدواژه‌ها [English]

  • I‘tizal
  • Basra
  • Basra Mu‘tazila
  • Abu Ali Al-Jubba’i
احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، محمد بن احمد مقدسی، ترجمه علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361ش.
ادوار فقه، محمود شهابی، تهران، دانشگاه تهران، 1354ش.
اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، محمد بن عمر خطیب رازی، قاهره، مکتبه الکلیات الأزهریه، 1398ق.
آفرینش و تاریخ، مطهر بن طاهر مقدسی، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، نشر بنیاد فرهنگ ایران، 1351ش.
الاصول الخمسه، عبدالجبار بن احمد همدانی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1422ق.
الفرق بین الفرق، ابومنصور عبدالقاهر بغدادی، ترجمه محمدجواد مشکور، تهران، امیرکبیر، 1344ش.
الفهرست، محمد بن اسحاق ابن­‌ندیم، ترجمه محمدرضا تجدد، تهران، امیرکبیر، 1366ش.
الکامل فی التاریخ، علی بن محمد ابن­‌اثیر، ترجمه عباس خلیلی، تهران، نشر کتب ایران، بی­‌تا.
المغنی، عبدالجبار بن احمد همدانی، بی‌جا، بی‌تا.
الملل و النحل، محمد بن عبدالکریم شهرستانی، تهران، اقبال، 1362ش.
المواقف فی علم الکلام، عبدالرحمن عضدالدین ایجی، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
اندیشه سیاسی معتزله، نجاح محسن، ترجمه باقر صدری نیا، تهران، علمی و فرهنگی، 1385ش.
تاریخ الرسل و الملوک، محمد بن جریر طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، نشر بنیاد فرهنگ ایران، 1354ش.
تاریخ فرق اسلامی، حسین صابری، تهران، سمت، 1391ش.
تاریخ یعقوبی، احمد بن ابی­‌واضع یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، علمی و فرهنگی، 1366ش.
تجارب الامم، ابوعلی ابن­‌مسکویه رازی، ترجمه علینقی منزوی، تهران، نشر توس، 1376ش.
تقویم البلدان، ابوالفداء، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، نشر بنیاد فرهنگ ایران، 1349ش.
تلبیس ابلیس، عبدالرحمن ابن­‌جوزی بغدادی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، نشر دانشگاهی، 1389ش.
شرح نهج‌البلاغه، عبدالحمید بن هبة‌الله ابن­‌ابی­‌الحدید، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.
صوره الارض، ابن­‌حوقل، ترجمه جعفر شعار، تهران، نشر بنیاد فرهنگ ایران، 1345ش.
طبقات المعتزله، احمد بن یحیی بن مرتضی، بیروت، المطبعه الکاتولیکیه، 1961م.
فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، عبدالجبار بن احمد همدانی، تونس، المؤسسه الوطنیه، 1406ق.
لسان المیزان، احمد بن علی ابن­‌حجر عسقلانی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1314ق.
مجمع ‌البیان، فضل بن حسن طبرسی، ترجمه محمد مفتح، تهران، فراهانی، بی‌تا.
مروج الذهب و معادن الجوهر، علی بن حسین مسعودی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، 1365ش.
معتزله البصره و البغداد، رشید خیون، بی‌جا، دارالحکمه، 1997م.
مقدمه ابن­‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد ابن­‌خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1347ش.
موسوعه طبقات الفقهاء، مؤسسه امام صادق(ع)، بیروت، دارالأضواء، 1420ق.
وفیات الاعیان و انباء أبناء الزمان، احمد بن محمد ابن­‌خلکان، بیروت، دارصادر، 1970م.