واکاوی سبک زندگی در چهار قرن نخست هجری (مطالعه موردی تحلیل روایات مکان نظافت در منابع روایی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه الهیات دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

واکنش مسلمانان در دوره‌های پس از فتوحات اسلامی به پدیده‌‏های وارداتی مانند نظافت، ‏ نمونه‏‌ای از تغییرات سبک زندگی در چهار قرن نخست هجری است که در این پژوهش، از رهگذر روایات اسلامی و گزارش‌های تاریخی مورد بررسی قرار گرفته است. توجه گسترده به موضوع نظافت از جمله حمام در آن دوران، نشان‌دهنده آن است که برخی مفاهیم ناظر به سبک زندگی در چهار قرن نخست، در متن و زمینه فرهنگ مصرف گسترش پیدا کرده و باعث ایجاد تنوع در فعالیت‏‌های عمومی مسلمانان گردیده است؛ به‌گونه‌ای که با دگرگونی ذائقه‏‌ها و ارزش‏‌های شخصی، الگوهای جدیدی در زندگی افراد پدید آورده است. از نظر متشرعان و بزرگان دینی، پیدایش شیوه‏‌های متمایز در موضوع نظافت بعد از فتوحات اسلامی که با طبایع فردی و هوس‎های مصرفی طبقات متوسط مسلمانان سازگار شده بود، به فروریزی نظام حیا و عفت عمومی منجر می‏‌گردید و فرهنگ وارداتی حمام‏‌های عمومی، باعث تنزل معیارها و سطوح فرهنگی والای اسلامی می‏‌شد و نسل‎های جدید را به بی‎مبالاتی فزاینده‏‌ای معطوف می‏‌نمود؛ از این رو ترس و نگرانی از امکانات فرهنگی بیگانه که به جوامع سنتی مسلمانان وارد شده بود آنان را به مقاومت برمی‏‌انگیخت؛ با این حال، امکان گفتگو در استفاده از این تسهیلات، موافقانی در این زمینه پدید آورد که به زندگی ‏غنی‏‌تر و پیچیده‏‌تر می‏‌اندیشیدند؛ چنان‌که برای نمونه متن روایات حمام نشان از آن دارد که تغییرات سبک زندگی در مواجهه با پدیده نوین حمام‏‌های عمومی، در چهار قرن نخست به‌تدریج بهبود یافته و احکام سخت‏‌گیرانه نخستین را جز در ارتباط با زنان ملغی کرده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Investigating the Lifestyle in the Four First Centuries after Hijrah (Case Study Review of the Narrations about the Place of Cleaning in the Sources of the Two Islamic Schools of Thought)

نویسنده [English]

  • Masoumeh Rayaan
Assistant Professor at Bu-Ali Sina University
چکیده [English]

The reaction of Muslims in the periods after the Islamic conquests to imported phenomena such as cleaning is an example of lifestyle changes in the first four centuries After Hijrah, which has been examined in this research through Islamic traditions and historical reports. The widespread attention to the issue of cleanliness, including the bath, in that era, shows that some concepts related to lifestyle in the first four centuries have spread in the text and context of consumption culture and have caused diversity in the general activities of Muslims; In such a way that by changing personal tastes and values, it has created new patterns in people’s lives. From the viewpoint of jurists and religious leaders, the emergence of distinct methods in the matter of cleanliness after the Islamic conquests, which were adapted to the individual characteristics and consumption desires of the middle classes of Muslims, led to the collapse of the system of public modesty, and the imported culture of the public baths, caused the degradation of high Islamic standards and cultural levels and directed the new generations to increasing recklessness; Therefore, the fear and concern of the foreign cultural facilities that had entered the traditional Muslim societies motivated them to resist; However, the possibility of dialogue in the use of these facilities created supporters in this field who thought of a richer and more complex life; As, for example, the text of the narrations about baths shows that lifestyle changes in the face of the new phenomenon of public baths have gradually improved in the first four centuries and abolished the first strict rules except in relation to women.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Life Style
  • Early Islamic Centuries
  • Islamic Conquests
  • Cleanliness

مراجع

قرآن کریم.
«از طبقه اجتماعی تا سبک زندگی رویکردهای نوین در تحلیل جامعه شناختی هویت اجتماعی»، یوسف اباذری و حسن چاوشیان، مجله نامه علوم اجتماعی، شماره 20، 1381ش.
الاستذکار، یوسف بن عبدالله ابن‏‌عبدالبر، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‏‌تا.
الاشعثیّات، محمد بن محمد اشعث کوفی، تهران، مکتبة نینوی الحدیثة، بی‌تا.
الاکتفاء بما تضمنه من مغازی رسول الله(ص) و الثلاثة الخلفاء، سلیمان بن موسی حمیری کلاعی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1420ق.
اﻟﻄﺒﻘﺎت اﻟﻜﺒﺮى، محمد اﺑﻦ‏ﺳﻌﺪ، ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﻬﺪوى‏‏ داﻣﻐﺎﻧﻰ، ﺗﻬﺮان، ﻓﺮﻫﻨﮓ و اندیشه، 1374ش.
اﻟﻔﺘﻮح، اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﻋلی اﺑﻦ‎اﻋﺜﻢ ﻛﻮفی، ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺣﻤﺪ ﻣﺴﺘﻮفی ﻫﺮوی، تهران، علمی و فرهنگی، 1374ش.
الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1363ش.
الأنوار البهیة فی تواریخ الحجج الالهیة، عباس قمی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
بحار الأنوار، محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق.
البدایة و النهایة، اسماعیل بن عمر ابن‏‌کثیر، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1408ق.
«بررسی رابطه امنیت اجتماعی و سبک زندگی (تحقیقی در شهر تهران)»، منیژه نویدنیا، مجله مطالعات علوم اجتماعی ایران، شماره 41، 1393ش.
«بررسی علل ظهور روایات مذمت حضور اجتماعی زنان»، معصومه ریعان، دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در علوم انسانی، 1396ش.
«بررسی و الگوشناسی مکان‎یابی مساجد عصر نبوی در مدینه»، محمدرضا عطایی همدانی، مهدی حمزه‏‌نژاد و عبدالحمید نقره‏‌کار، مجله باغ نظر، شماره 16، 1390ش.
«تأثیر تصحیف و ادراج در معنای متن روایات»، معصومه ریعان، مجله علوم حدیث، سال 25، شماره 4، 1399ش.
تاریخ سیاسی اسلام (از آغاز تا انقراض دولت اموی)، حسن ابراهیم حسن، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، جاویدان، 1356ش.
«تبیین علل تفاوت سبک زندگی اسلامی با سایر سبک‏‌های زندگی از دیدگاه قرآن کریم»، امید رسا و محمد فرهانی، مجله مطالعات بنیادین تمدن نوین اسلامی، دوره 3، شماره 1، 1399ش.
تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، محمدجواد فضل‏‌الله، ترجمه سید محمدصادق عارف، مشهد، بنیاد پژوهش‏‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1382ش.
تفسیر نور الثقلین، عبدعلی بن جمعه عروسی حویزی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1412ق.
تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، محمد بن حسن حرعاملی، قم، مؤسسه آل البیت(ع) لإحیاء التراث، 1414ق.
تهذیب الأحکام، محمد بن حسن طوسی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، منشورات الشریف الرضی. 1368ش.
الجامع لأحکام القرآن، محمد بن احمد قرطبی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1405ق.
حجاب شرعی در عصر پیامبر، امیر ترکاشوند، نشر اینترنتی، 1396ش.
الخصال، محمد بن علی ابن‌بابویه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403ق.
دیباچه‎ای بر تاریخ فلسفه نشر اسلام، ابوالفضل عزتی، قم، دارالتبلیغ الإسلامی، بی‏‌تا.
الذریة الطاهرة النبویة، محمد بن احمد دولابی، کویت، دارالسلفیه، 1407ق.
ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، محمد بن مکی شهید اول، قم، مؤسسه آل بیت(ع) لإحیاء التراث، 1419ق.
روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، حسین بن علی ابو‏الفتوح رازی، مشهد، بنیاد پژوهش‏‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1371ش.
روضة المتقین فی شرح من لایحضر الفقیه، محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی، تهران، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، بی‏‌تا.
«سبک زندگی اشرافی در روایات امام علی(ع) و پیامدهای تمدنی آن»، جمیله شکری و ثریا قطبی، مجله مطالعات بنیادین تمدن نوین اسلامی، دوره 4، شماره 2، 1400ش.
سنن الترمذی، محمد بن عیسی ترمذی، بیروت، دارالفکر، 1403ق.
سنن الدارمی، عبدالله بن عبدالرحمن دارمی، دمشق، مطبعة الاعتدال، 1349ق.
السنن الکبری، احمد بن حسین بیهقی، بیروت، دارالفکر، بی‏‌تا.
السیرة الحلبیة، علی بن ابراهیم حلبی، بیروت، دارالمعرفة، 1400ق.
شرح السیر الکبیر، محمد بن حسن شیبانی، مطبعة مصر، 1960م.
شرح نهج البلاغه، عبدالحمید بن هبةالله ابن‌ابی‌الحدید، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1959م.
شعب الإیمان، احمد بن حسین بیهقی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1410ق.
صحیح ابن‏‌حبان، محمد ابن‏‌حبان، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1414ق.
صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل بخاری، قاهره، لجنة إحیاء کتب السنة، 1410ق.
صحیح مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری، قاهره، دارالحدیث، 1412ق.
علی معیار کمال، رجبعلی مظلومی، تهران، آفاق، 1379ش.
عون المعبود شرح سنن ابی‌داود، محمد شمس الحق عظیم آبادی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
عیون اخبار الرضا، محمد بن علی ابن‌بابویه، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1404ق.
فتاوی اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة و الافتاء، احمد بن عبدالرزاق دویش، بی‏‏‌جا، بی‌نا، بی‏‌تا.
فقه الرضا، علی بن بابویه، مشهد، المؤتمر العالمی للإمام الرضا(ع)، 1406ق.
الکامل فی ضعفاء الرجال، عبدالله بن عدی جرجانی، بیروت، دارالفکر، 1409ق.
کشاف القناع عن متن الإقناع، منصور بن یونس بهوتی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418ق.
کشف الخفاء و مزیل الالباس عما اشتهر من الاحادیث علی السنة الناس، اسماعیل بن محمد عجلونی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1408ق.
کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، علی بن حسام‏‌الدین متقی هندی، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1409ق.
لسان العرب، محمد بن مکرم ابن‏‌منظور، بیروت، دارالفکر؛ دارصادر، 1414ق.
لغت‏‌نامه دهخدا، علی‌اکبر دهخدا، در: پایگاه واژه‌یاب: vajehyab.com
المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، محمد ابن‏‌حبان، مکه، دارالباز، بی‏‌تا.
مدینه شناسی، سید محمدباقر نجفی، تهران، مشعر، بی‏‌تا.
المستدرک علی الصحیحین، محمد بن عبدالله حاکم نیشابوری، بیروت، دارالمعرفة، بی‏‌تا.
مسند الإمام احمد بن حنبل، احمد بن محمد ابن‌‏حنبل، بیروت، دارصادر، بی‏‌تا.
مسند اسحاق بن راهویه، اسحاق بن ابراهیم ابن‏‌راهویه، مدینه، مکتبة الایمان، 1412ق.
مسند ابی‏‌داود الطیالسی، سلیمان بن داود طیالسی، بیروت، دارالمعرفة، بی‏‌تا.
مسند عمر بن عبدالعزیز، محمد بن محمد باغندی، دمشق، مؤسسة علوم القرآن، 1404ق.
المصنف، عبدالرزاق بن همام صنعانی، بی‌جا، بی‌نا، بی‏‌تا.
المصنف، عبدالله بن محمد ابن‌ابی‌شیبة، بیروت، دارالفکر، 1409ق.
المعجم الأوسط، سلیمان بن احمد طبرانی، قاهره، دارالحرمین، 1415ق.
المعجم الکبیر، سلیمان بن احمد طبرانی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‏‌تا.
«معماری مساجد و ابنیه در عصر پیامبر(ص)»، اصغر قائدان، مجله میقات حج، شماره 59، 1386ش.
المغنی، عبدالله بن احمد ابن‏‌قدامه، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‏‌تا.
«مفهوم سبک زندگی در علوم اجتماعی»، محمدسعید مهدوی کنی، مجله تحقیقات فرهنگی ایران، شماره 1، 1386ش.
من لایحضره الفقیه. محمد بن علی ابن‌بابویه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
مناقب آل ابی‌طالب، محمد بن علی ابن‌‎شهرآشوب، نجف، المکتبة الحیدریة، 1376ق.
موارد الظمآن، علی بن‌ابی‌بکر هیثمی، قاهره، دارالثقافة العربیة، 1411ق.
موسوعة کلمات الإمام الحسین(ع)، جمعی از پژوهشگران پژوهشکده باقرالعلوم، ترجمه علی مؤیدی، تهران، امیرکبیر، 1382ش.
«موقعیت اقتصادی مدینه در دوران جاهلیت»، غلامحسین محرمی، مجله میقات حج، شماره 24، 1377ش.
الوافیة فی أصول الفقه، عبدالله بن محمد فاضل تونی، قم، مجمع الفکر الإسلامی، 1412ق.
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، سید محمود هاشمى شاهرودى، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت(ع)، 1387ش.
Cambridge English online Dictionary 2022.
Longman online Dictionary English/LDOCE 2022.
Merriam Webster online Dictionary 2022.
Oxford Advanced online learner's Dictionary 2022.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار