بررسی تطبیقی تعاریف فاصله قرآنی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه صنعتی شاهرود

چکیده

فاصله، پدیده‌ای قرآنی در پایان آیات است. سخن درباره آن از دوران سیبویه (د 180ق) آغاز گردید، اما رمّانی (د 384ق) اولین کسی بود که به تعریف و بررسی آن پرداخت. از آن زمان تا کنون تعاریف زیادی از علمای فریقین درباره فاصله ارائه گردیده است، اما تعریف جامع و مانعی که به همه ابعاد فاصله پرداخته باشد، یافت نمی‌شود. به دلیل اهمیّت و ضرورت وجود تعریف دقیق، لازم است ضمن بازخوانی و بررسی تطبیقی تعاریف «فاصله قرآنی» آنها را در محک ارزیابی قرار داد، تا شرایط برای ارائه تعریفی صحیح‌تر فراهم گردد. در این راستا پرسشهایی مطرح است که عبارتند از: فاصله قرآنی چیست؟ چرا به این نام خوانده شده است؟ چرا محققان در تعریف فاصله هم‌داستان نیستند؟ چه نقدهایی بر تعاریف آنان وارد است؟ سهم عالمان دو مذهب بزرگ اسلامی در تعریف فاصله چقدر است؟ در این مقاله به بازخوانی، بررسی، تحلیل و نقد تعاریف فاصله پرداخته شده و دلایل تنوع و گوناگونی آنها نیز روشن گردیده است. در نهایت سعی شده است تعریفی دقیق‌تر و جامع‌تر که کاستیها و نقایص تعاریف گذشته را ندارد، ارائه گردد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative examination on definitions of rhyme in Qur’an

نویسنده [English]

  • Ali Asqar Akhondi
چکیده [English]

Rhyme (Fasele) is a Qur’anic notion in end of verses. Speaking about it started from Sibviyeh’s era (in d.180 H.A), but Rammani (d.384 H.A) was the first person who examined and defined it. From that time until now many definitions has been presented by Fariqain’s scholars, but couldn’t find a complete and comprehensive definition that exhaust to all aspects of rhyme. Because having an exact definition is an important and necessary point so it is necessary to evaluate a comparative examination on definitions of Qur’anic rhymes to bring about conditions for presenting a correct definition. In this case many questions were raise that are: what is Qur’anic rhyme? Why called with this name? Why scholars in defining rhyme are not accompanying? What are the criticisms of these definitions? What is the share of two great Islamic sects in defining rhyme? In this article exhausts to readouts, examines, analyses and criticizes rhyme’s definitions and clear out the reasons for its diversity and variety. Consequently tries to present more complete and more accurate definition that haven’t previous weakness and shortages.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qur’an
  • rhymes
  • scroll
  • Ro’os Ayat
  • Rhetoric
قرآن کریم.
آیدین، محمد مصطفی، الاسماء الحسنی و مناسبتها للآیات التی ختمت بها من اول سورة المائدة الی آخر سورة المؤمنون، مکه، جامعة ام القری، 1409ق.
ابن­ اثیر، نصرالله بن محمد، المثل السائر فی ادب الکاتب و الشاعر، قاهره، دارنهضة مصر، بی­ تا.
ابن­ خلدون، عبدالرحمن بن محمد، المقدمه، بی­ جا، بی­ نا، بی­ تا.
ابن­ سیده، علی بن اسماعیل، المحکم و المحیط الاعظم، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1421ق.
ابن­ عاشور، محمدطاهر بن محمد، التحریر و التنویر، تحریر المعنی السدید و تنویر العقل الجدید من تفسیر الکتاب المجید، تونس، الدار التونسیة، 1984م.
ابن­ فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، بیروت، دارالفکر، 1399ق.
ابن­ منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارصادر، 1414ق.
ابوحسان، جمال محمود، الدلالات المعنویة لفواصل الآیات القرآنیة، عمان، دارالفتح، 1431ق.
ابوزید، احمد، التناسب البیانی فی القرآن، دراسة فی النظم المعنوی و الصوتی، رباط، کلیة الآداب؛ الدار البیضاء، 1992م.
ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغة، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 2001م.
باقلانی، محمد بن طیب، اعجاز القرآن، قاهره، دارالمعارف، بی­ تا.
ترتوری، حسین مطاوع، «الاعجاز البیانی للقرآن الکریم، ارکانه و مظاهره»، ریاض، مجله البحوث الاسلامیة، شماره 23، بی­ تا.
جرجانی، عبدالقاهر، شرح رسالة الرمانی فی اعجاز القرآن، قاهره، دارالعلوم؛ جامعة القاهرة؛ دارالفکر العربی، 1417ق.
حبیشی، فهد بن عبدالله، ری الظمآن فی بیان القرآن، بی­ جا، بی­ نا، بی­ تا.
حسناوی، محمد، الفاصلة فی القرآن، بیروت، المکتب الاسلامی؛ عمان، دارعمار، 1406ق.
حسینی علوی، یحیی بن حمزه، الطراز لاسرار البلاغة و علوم حقائق الاعجاز، بیروت، المکتبة العنصریة، 1423ق.
حشاش، موسی مسلم سلام، الاعجاز البیانی فی الفاصلة القرآنیة، دراسة تطبیقیة علی سورة النساء، غزه، الجامعة الاسلامیة، 1428ق.
حموی، ابوبکر بن علی، ثمرات الاوراق فی المحاضرات، مصر، مکتبة الجمهوریة العربیة، بی­ تا.
همو، خزانة الادب و غایة الارب، بیروت، دارومکتبة الهلال؛ دارالبحار، 2004م.
حمیدة، طارق مصطفی محمد، التناسب فی سورة البقرة، جامعة القدس، 1428ق.
خالدی، صلاح، اعجاز القرآن البیانی و دلائل مصدره الربانی، عمان، دارعمار، 1425ق.
خرقانی، حسن، زیباشناسی قرآن از نگاه بدیع، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1392ش.
خضر، سید، الفواصل القرآنیة ـ دراسة البلاغیة، بی­ جا، مکتبة الآداب، 1430ق.
خطیب، عبدالکریم، اعجاز القرآن فی دراسة کاشفة لخصائص البلاغة العربیة و معاییرها (الاعجاز فی مفهوم جدید)، بیروت، دارالمعرفة، 1395ق.
خفاجی، عبدالله بن محمد، سر الفصاحة، بی­ جا، دارالکتب العلمیة، 1402ق.
دانی، عثمان بن سعید، البیان فی عد آی القرآن، کویت، مرکز المخطوطات و التراث، 1414ق.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، معجم مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالکتاب العربی، بی­ تا.
رمّانی، علی بن عیسی؛ و دیگران، النکت فی اعجاز القرآن، در: ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن، قاهره، دارالمعارف، 1387ق.
روستوفدونی، موسی جارالله، شرح ناظمة الزهر فی عد الآیات و تعیین فواصل القرآن، طنطا، دارالصحابة للتراث، بی­ تا.
رومی، جاسم غالی، «الفواصل الصوتیة و اثرها فی القرآن الکریم: سورة البقرة مثالاً»، جامعة البصرة، مجله آداب البصرة، شماره 46، 2008م.
زجاج، ابراهیم بن سری، معانی القرآن و اعرابه، بیروت، عالم الکتاب، 1408ق.
زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دارالمعرفة، 1415ق.
سیبویه، عمرو بن عثمان، الکتاب، بی­ جا، بی­ نا، بی­ تا.
سید، محمد یوسف هاشم، المناسبة بین الفاصلة القرآنیة و آیاتها، دراسة تطبیقیة لسورتی الاحزاب و سبأ، غزه، الجامعة الاسلامیة، 2009م.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی­ بکر، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، دارالجیل، بی­ تا.
همو، معترک الاقران فی اعجاز القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1408ق.
شثری، صالح بن عبدالله، المتشابه اللفظی فی القرآن الکریم و اسراره البلاغیة، مکه، جامعة ام القری، 1421ق.
صعیدی، عبدالمتعال، بغیة الایضاح لتلخیص المفتاح فی علوم البلاغة، بی­ جا، مکتبة الآداب، 1426ق.
صغیر، محمد حسین علی، الصوت اللغوی فی القرآن، بیروت، دارالمورخ العربی، بی­ تا.
طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تأویل القرآن، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1420ق.
عامر، فتحی احمد، فکرة النظم بین وجوه الاعجاز فی القرآن الکریم، اسکندریه، المعارف، 1988م.
عباس، فضل حسن؛ و فضل عباس سناء، اعجاز القرآن الکریم، عمان، دارالفرقان، 1991م.
عسکری، حسن بن عبدالله، الصناعتین: الکتابة و الشعر، بیروت، المکتبة العنصریة، 1419ق.
عمری، احمد جمال، مباحث فی اعجاز القرآن الکریم، بی­ جا، مکتبة الشباب، 1982م.
عنبکی، علی عبدالله حسین، البناء اللغوی فی الفواصل القرآنیة، عمان، دارصفاء؛ حله، دارالصادق الثقافیة، 1432ق.
فراء، یحیی بن زیاد، معانی القرآن، قاهره، دارالمصریة للتألیف و الترجمة، بی­ تا.
فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، هجرت، 1410ق.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1426ق.
قطّان، منّاع، مباحث فی علوم القرآن، ریاض، مکتبة المعارف، 1413ق.
قنوجی، محمد صدیق خان بن حسن، ابجد العلوم، بی­ جا، دارابن­ حزم، 1423ق.
قیعی، محمد بن عبدالمنعم، الاصلان فی علوم القرآن، بی­ جا، بی­ نا، 1417ق.
مبرد، محمد بن یزید، الکامل فی اللغة و الادب، قاهره، دارالفکر العربی، 1417ق.
مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بی­ جا، دارالهدایة، بی­ تا.
مطعنی، عبدالعظیم ابراهیم محمد، خصائص التعبیر القرآنی و سماته البلاغیة، بی­ جا، مکتبة وهبة، 1413ق.
همو، ویژگیهای بلاغی بیان قرآنی، ترجمه سید حسین سیدی، تهران، سخن، 1388ش.
معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسه تمهید؛ ذوی القربی، 1386ش.
مکی، ابن­ عقیلة، الزیادة و الاحسان فی علوم القرآن، بی­ جا، مرکز البحوث و الدراسات جامعة الشارقة، 1427ق.
موسی، محمد بن حسن، اعجاز القرآن الکریم بین الامام السیوطی و العلماء، دراسة نقدیة و مقارنة، جده، دارالاندلس الخضراء، 1417ق.
نصّار، حسین، الفواصل، قاهره، مکتبة مصر، 1999م.
هاشمی، سید احمد، جواهر البلاغة فی المعانی و البیان و البدیع، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1370ش.
همایی، جلال­ الدین، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران، نشر هما، 1370ش.
یاسوف، احمد، دراسات فنیة فی القرآن الکریم، دمشق، دارالمکتبی، 1427ق.
همو، زیباشناسی واژگان قرآن، ترجمه سید حسین سیدی، تهران، سخن، 1388ش.
یافی، نعیم، «قواعد تشکل النغم فی الموسیقی»، مجله التراث العربی، شماره 15و16، 1404ق.