مفهوم عدالت از نظر فقهای مذاهب خمسه و نقد و بررسی آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه الزهرا

2 کارشناس ارشد فقه مقارن و حقوق جزای اسلامی دانشگاه مذاهب اسلامی

چکیده

ماهیت بحث این مقاله «عدالت قاضی» می‌باشد. «عدالت» از منظر فقهای مذاهب خمسه، تعاریف متفاوت و مختلفی دارد. فقهای شافعیه، عدالت را پرهیز از گناهان کبیره و عدم اصرار بر گناهان صغیره تعریف کرده‌اند. حنابله، آن را اعتدال حالات شخص در رفتار و گفتار می‌دانند. از نظر مالکیه حفاظت دین‌دارانه از ارتکاب گناهان کبیره و نگهداری خود از گناهان صغیره، ادای امانت و تعامل نیکو داشتن است. حنفیه آن را استقامت در امور اسلامی، اعتدال عقل و مباره با هوای نفس می‌دانند. فقهای امامیه نیز دو دیدگاه دارند: برخی مفهوم عدالت را از قبیل ملکه دانسته‌اند و برخی دیگر ملکه بودن عدالت را صرفاً مستند به معنای لغوی آن می‌دانند. در این راستا برخی قائلند که عدالت دارای حقیقت شرعیه نیست و برخی دیگر تعاریف دیگری ارائه داده‌اند. در این مقاله، ادله اقوال فقها در این باره، مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Concept of Justice from the Viewpoint of the Jurisprudents of the Five Schools of Law along with its Analysis and Criticism

نویسندگان [English]

  • Fariba Haji Ali 1
  • Zeinab Nafar 2
چکیده [English]

The nature of this article is "justice of judge". "Justice" from the viewpoint of Jurisprudents of the Five Schools of Law has many different definitions. Shafi'iyya Jurisprudents have defined justice as abstaining from major sins and not insisting on minor sins. Hanbalis define it as moderation of the Man in behavior and speech. According to Malikiyya, justice is pious safeguard of committing major sins and holdings oneself from minor sins, fulfilling trusts and good interaction. Hanafiyyah consider it as forbearance in Islamic affairs, moderation of Wisdom and fighting sensual passions. Shiite Jurisprudences also have two views: Some have considered the concept of justice as a faculty and others merely consider its being a faculty as a matter of literal meaning. In this regard some believe that Justice is not a religious technical term. Others have offered different definitions. In this paper, the evidence of Jurisprudents will be discussed.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Justice
  • Piety
  • temperance
  • Faculty
  • jurisprudents of the Five Schools of Law
قرآن کریم.
آخوند خراسانی، محمدکاظم بن حسین، کفایة الاصول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1423ق.
همو، مقالة فی العدالة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1423ق.
ابن­ ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
ابن­ بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1363ش.
ابن­ جنید اسکافی، محمد بن احمد، مجموعه فتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416ق.
ابن­ جوزی، عبدالرحمن بن علی، سیره و مناقب عمر بن عبدالعزیز، بیروت، دارومکتبة الهلال، 1981م.
ابن­ قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1414ق.
ابن­ مفلح، ابراهیم بن محمد، المبدع فی شرح المقنع، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418ق.
ابن­ منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارصادر، 1994م.
ابن­ نجیم مصری، زین­ الدین بن ابراهیم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1414ق.
ابوالصلاح حلبی، تقی بن نجم، الکافی فی الفقه، اصفهان، کتابخانه عمومى امام امیرالمؤمنین(ع)، 1403ق.
اشتهاردی، علی پناه، مدارک العروة، تهران، اسوه، 1417ق.
اصفهانی، محمدحسین، بحوث فی الاصول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416ق.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، رسائل فقهیه، قم، کنگره جهانی گرامیداشت یاد و خاطره شیخ انصاری، 1414ق.
همو، فرائد الاصول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1405ق.
بروجردی، سید حسین، نهایة التقریر، قم، مرکز فقه اهل­ بیت(ع)، 1420ق.
بهایی، محمد بن حسین، مشرق الشمسین، قم، چاپ سنگی، 1398ق.
بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الاقناع، بیروت دارالکتب العلمیة، بی­ تا.
حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی­ تا.
حسینی عاملی، سید محمدجواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، بی‌جا، بی­ نا، بی‌تا.
حطاب، محمد بن محمد، مواهب الجلیل فی شرح مختصر خلیل، بیروت، دارالفکر، 1412ق.
حلی، حسن بن یوسف، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
همو، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، قم، دارالذخائر، 1411ق.
همو، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403ق.
خمینی، سید روح­ الله، تحریر الوسیله، نجف، مطبعة الآداب، 1390ق.
خویی، سید ابوالقاسم، الاجتهاد و التقلید، قم، نوظهور، 1411ق.
همو، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، قم، مؤسسه آل البیت(ع) لاحیاء التراث، 1380ق.
همو، موسوعة الامام الخوئی، قم، مؤسسه احیاء آثار امام خویی، 1418ق.
رازی، محمد بن ابی­ بکر، مختار الصحاح، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1976م.
سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم، سبزواری، 1413ق.
سبزواری، محمدباقر بن محمدمؤمن، ذخیرة المعاد، قم، مؤسسه آل البیت(ع) لاحیاء التراث، بی‌تا.
شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد، تهران، اسوه، 1374ش.
شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، قم، مکتبة المفید، بی‌تا.
همو، ذکری الشیعة فی الاحکام، قم، مؤسسه آل البیت(ع) لاحیاء التراث، 1419ق.
شیرازی، ابراهیم بن علی، المهذب، بی‌جا، الثقافة، بی­ تا.
صدر، سید رضا، الاجتهاد و التقلید، بیروت، دارالکتاب اللبنانی، بی‌تا.
طباطبایی حکیم، سید محسن، مستمسک العروة الوثقی، قم، دارالتفسیر، 1416ق.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، قاهره، دارالمعارف، 1979م.
طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، بیروت، دارالفکر، بی­ تا.
طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق.
همو، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة، 1387ق.
همو، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1400ق.
همو، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1402ق.
غزالی، محمد بن محمد، المستصفی من علم الاصول، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417ق.
فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1414ق.
فاضل مقداد (سیوری حلی)، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران، مرتضوی، 1384ش.
فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1416ق.
فخررازی، محمد بن عمر، المحصول فی علم اصول الفقه، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1412ق.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، دارالجیل، بی­ تا.
فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قاهره، دارالمعارف، 1977م.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، پاکستان، المکتبة الحبیبة، 1409ق.
کاشف الغطاء، علی بن محمدرضا، النور الساطع فی الفقه النافع، قم، چاپ سنگی، بی‌تا.
مامقانی، عبدالله بن محمدحسن، نهایة المقال فی تکملة غایة الآمال، قم، مجمع الذخائر الاسلامیه، بی‌تا.
ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404ق.
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، اسماعیلیان، 1408ق.
مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413ق.
موسوی قزوینی، سید علی، رسالة فی العدالة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1419ق.
میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، غنائم الایام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1417ق.
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1981م.
نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع) لاحیاء التراث، 1415ق.
نراقی، محمد بن احمد، مشارق الاحکام، قم، کنگره بزرگداشت ملا مهدی نراقی و ملا احمد نراقی، 1422ق.
وجدی، محمد فرید، دائرة معارف القرن العشرین، بیروت، دارالفکر، 1979م.
وحید بهبهانی، محمدباقر بن محمداکمل، مصابیح الظلام فی شرح مفاتیح الشرائع، قم، مؤسسه علامه مجدد وحید بهبهانی، 1424ق.
همدانی، رضا بن محمدهادی، مصباح الفقیه، قم، المؤسسة الجعفریة لاحیاء التراث، 1417ق.