قاچاق کالا و ارز از منظر منابع عقلی استنباط احکام در اصول فقه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه تهران

چکیده

یکی از مسائل مستحدثه و نوپیدا در عرصه معاملات تجاری، نقض تشریفات قانونی مربوط به ورود و خروج کالا و ارز است که از این نوع عملیات به قاچاق کالا و ارز تعبیر می‌شود. این نوع معامله هرچند به طور جزئی دارای آثار سودآوری برای عاملان قاچاق است، اما بر حسب استقرا، دارای پیامدهای منفی عمیق اقتصادی، بازرگانی، فرهنگی، سیاسی و امنیتی است. اگرچه اجرای قوانین وضعی در مبارزه با این پدیده، مؤثر است، ولی آگاهی از مبانی فقهی پدیده قاچاق، به سبب ایجاد نوعی اعتقاد و باور درونی برای اشخاص، از عامل بازدارندگی مؤثرتری برخوردار است. جهت دستیابی به حکم قاچاق کالا و ارز، دانش اصول فقه و قواعد اصولی آن، راهگشا است که به طور اجمال از طریق منابع عقلی استنباط احکام از قبیل قیاس، مصالح مرسله، استحسان و سد ذریعه می‌توان به حکم اجتهادی آن دست یافت. مقاله حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی به حکم اجتهادی قاچاق کالا و ارز از رهگذر منابع عقلی استنباط احکام در اصول فقه می‌پردازد و چگونگی استنباط حکم آن را از این منابع تبیین می‌کند. دستاوردهای مقاله نشان می‌دهد که رابط مشترک بین ادله اجمالی چهارگانه قیاس، مصالح مرسله، استحسان و سد ذریعه به عنوان منابع استنباط حکم مسئله قاچاق کالا و ارز، وجود رکن مصلحت ـ به مفهوم جلب مصلحت و دفع ضرر ـ در آنها است. مصلحت موجود در مسئله مبارزه با قاچاق کالا و ارز، جلب منافع ملی و دفع اضرار یا تغریر است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Smuggling Goods and Currencies from the Perspective of Rational Sources in Principles of Islamic Jurisprudence

نویسنده [English]

  • Mostafa Zolfaghartalab
Assistant Professor of Tehran University
چکیده [English]

Smuggling goods is a modern phenomenon in trading which means “to neglect custom rules in import and export of goods and currencies”. Although these acts may have certain benefits for some individuals, however, they are harmful to economy, culture, politics and security of the country. Legislation of civil laws is effective in countering such problems. Nevertheless, knowing about religious roots of forbidding these acts has a significant role in deterrence. Principles of Islamic Jurisprudence and its main regulations can help in this regard and we can reach the religious verdict through applying regulations such as Qiyas, al-Masalih al-Mursalah, Istihsan and Sadd al-Dhari‘ah. This article applies an analytical descriptive methodology in order to find out the religious verdict related to smuggling goods and currencies by applying above-mentioned regulations. This article concludes that the common ground within these regulations as references of such verdict is the concept of Maslahah (public interest). Therefore, Maslahah (public interest) in the case of fighting against smuggling goods and currencies results in gaining national interests and avoiding harms or deceiving.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Smuggling Goods and Currencies
  • Principles of Islamic Jurisprudence
  • Qiyas
  • Istihsan
  • al-Masalih al- Mursalah
  • Sadd al-Dhari‘ah
آمدی، علی بن ابی‌علی، الإحکام فی أصول الأحکام، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
ابن­‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، مجموع الفتاوی، مدینه، مجمع الملک فهد، 1416ق.
ابن­‌جزی، محمد بن احمد، القوانین الفقهیة، بی­‌جا، بی­‌نا، بی­‌تا.
ابن­‌حاجب، عثمان بن عمر، مختصر منتهی السؤل و الأمل فی علمی الأصول و الجدل، بیروت، دارالکتب العلمیة، 2008م.
ابن‌حجر هیتمی، احمد بن محمد، تحفة المحتاج بشرح المنهاج، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1416ق.
ابن‌رشد، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، بیروت، دار ابن‌حزم، 1995م.
ابن‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ مؤسسة التاریخ العربی، 1419ق.
ابن­‌عربی، محمد بن عبدالله، أحکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424ق.
ابن‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی مع الشرح الکبیر، قاهره، دارالحدیث، 1416ق.
همو، روضة الناظر و جنة المناظر فی أصول الفقه، المطبعة السلفیة، 1391ق.
ابن‌قیم جوزیه، محمد بن ابی­‌بکر، إعلام الموقعین عن رب العالمین، بیروت، دارالأرقم، 1418ق.
همو، زاد المعاد فی هدی خیر العباد، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1418ق.
ابن­‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1416ق.
ابن­‌همام، محمد بن عبدالواحد، فتح القدیر، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
احمدی، عبدالله، جرم قاچاق کالا یا آنومی اقتصادی، تهران، میزان، 1385ش.
اسنوی، عبدالرحیم بن حسن، نهایة السول شرح منهاج الوصول، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1420ق.
امیر پادشاه، محمدامین بن محمود، تیسیر التحریر، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1403ق.
بابرتی، محمد بن محمد، العنایة شرح الهدایة، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.
باجی، سلیمان بن خلف، کتاب الحدود فی الأصول، مؤسسة الزعبی، 1973م.
بخاری، عبدالعزیز بن احمد، کشف الأسرار عن أصول فخرالاسلام البزدودی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1308ق.
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1410ق.
بغا، مصطفی، أثر الأدلة المختلف فیها فی الفقه الاسلامی، دمشق، دارالعلوم الانسانیة؛ دارالقلم، 1420ق.
بهوتی، منصور بن یونس، شرح منتهی الإرادات، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1421ق.
همو، کشاف القناع عن متن الإقناع، بیروت، عالم الکتب، 1417ق.
ترکی، عبدالمحسن، أصول مذهب الإمام احمد، دراسة اصولیة مقارنة، ریاض، مکتبة الریاض، 1397ق.
جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دارالحضارة العربیة، 1974م.
حسنی، هاشم معروف، المبادی العامة للفقه الجعفری، بیروت، دارالنشر للجامعیین، بی‌تا.
دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، بیروت، دارالفکر، 1419ق.
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
رشید، احمد بن عبدالرحمن، الحاجة و أثرها فی الأحکام، ریاض، دار کنوز اشبیلیا، 1429ق.
رملی، محمد بن احمد، نهایة المحتاج إلی شرح المنهاج، المکتبة الاسلامیة، بی‌تا.
زحیلی، وهبه، أصول الفقه الإسلامی، بیروت، دارالفکر المعاصر؛ دمشق، دارالفکر، 1416ق.
همو، نظریة الضرورة الشرعیة، بیروت، دارالفکر المعاصر؛ دمشق، دارالفکر، 1418ق.
زرکشی، محمد بن عبدالله، البحر المحیط فی أصول الفقه، کویت، وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامیة، 1988م.
زیلعی، عثمان بن علی، تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق، بیروت، دارالمعرفة، 1313ق.
سبکی، عبدالوهاب بن علی، جمع الجوامع فی أصول الفقه، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424ق.
سرخسی، محمد بن احمد، أصول السرخسی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
شاطبی، ابراهیم بن موسی، الإعتصام، عربستان، دار ابن‌عفان، 1997م.
همو، الموافقات فی أصول الأحکام، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
شافعی، محمد بن ادریس، الأم، بیروت، دار قتیبة، 1416ق.
همو، الرسالة، مصر، مکتبة الحلبی، 1358ق.
شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج إلی معرفة معانی ألفاظ المنهاج، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
شوکانی، محمد بن علی، إرشاد الفحول إلی تحقیق الحق من علم الأصول، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1414ق.
صابونی، عبدالرحمن، المدخل لدراسة التشریع الاسلامی، حلب، جامعة الحلب، 1427ق.
عالم، یوسف حامد، المقاصد العامة للشریعة الإسلامیة، قاهره، دارالحدیث؛ خارطوم، الدار السودانیة، بی­‌تا.
عثمان، محمود حامد، القاموس المبین فی إصطلاحات الأصولیین، قاهره، دارالحدیث، 1421ق.
عضد الملة و الدین، عبدالرحمن بن احمد، شرح مختصر ابن‌حاجب، مصر، مکتبة الکلیات الأزهریة، 1983م.
غزالی، محمد بن محمد، المستصفی من علم الأصول، مطبعة مصطفی محمد، 1356ق.
فخررازی، محمد بن عمر، المحصول فی علم الأصول، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1418ق.
فرهنگ دلیر، مهدی، احکام قاچاق و بررسی خرید و فروش کالای قاچاق، قم، قلم جوان، 1393ش.
قاضی، حسین، و سعید شریعتی، اصول فقه کاربردی، ج2 (ادله و منابع فقه)، تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه؛ سمت، 1395ش.
قبله­‌ای خویی، خلیل، علم اصول در فقه و قوانین موضوعه، تهران، سمت، 1386ش.
قرافی، احمد بن ادریس، أنوار البروق فی أنواء الفروق، بی­‌جا، بی­‌نا، 1345ق.
همو، شرح تنقیح الفصول فی إختصار المحصول، قاهره، مکتبة الکلیات الأزهریة، 1393ق.
قرطبی، محمد بن احمد، المقدمات الممهدات، بیروت، دارالغرب الإسلامی، 1408ق.
قلیوبی، احمد سلامة، و احمد برلسی عمیرة، حاشیتا قلیوبی و عمیرة علی شرح المحلی علی المنهاج، مصر، مطبعة مصطفی البابی الحلبی و أولاده، 1375ق.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت، دارإحیاء التراث العربی؛ مؤسسة التاریخ العربی، 1417ق.
گرجی، ابوالقاسم، مقالات حقوقی، تهران، دانشگاه تهران، 1369ش.
محسنی، مرتضی، و مرتضی کلانتریان، مجموعه نظرهای مشورتی اداره حقوقی وزارت دادگستری در زمینه مسائل کیفری، تهران، جنگل؛ جاودانه، 1389ش.
محمدی، ابوالحسن، مبانی استنباط حقوق اسلامی اصول فقه، تهران، دانشگاه تهران، 1388ش.
مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح مسلم، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.
مظفر، محمدرضا، أصول الفقه، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1410ق.
منون، عیسی، نبراس العقول فی تحقیق القیاس عند علماء الأصول، مصر، مکتبة المصطفی الالکترونیة، 1916م.
موسی، محمد یوسف، تاریخ الفقه الإسلامی، مصر، دارالکتاب العربی، 1378ق.
میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، قوانین الأصول، تهران، مکتبة العلمیة الإسلامیة، 1378ق.