استثنائات قاعده تبعیت عقد از قصد در فقه مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه علوم قضایی

2 کارشناس ارشد فقه مقارن و حقوق خصوصی اسلامی دانشگاه مذاهب اسلامی

چکیده

یکی از قواعد معروف فقهی، قاعده «تبعیت عقد از قصد» است که در فقه امامیه از آن با عبارت «العقود تابعة للقصود» تعبیر می‌شود. فقهای اهل‌سنت از این قاعده با تعبیری کلی‌تر و تحت عنوان «الأمور بمقاصدها» یاد می‌کنند. اگرچه این قاعده در همه عقود و ایقاعات جریان دارد، ولی مواردی هم وجود دارد که قاعده مذکور در آن جاری نمی‌شود. با توجه به اراده باطنی و ظاهری و اینکه رویکرد مذاهب در هنگام تعارض این دو اراده با یکدیگر متفاوت می‌باشد، می‌توان موارد زیادی را یافت که استثنا بر قاعده مذکور تلقی شود، ولی عقد مکره بعد از لحوق رضا، متعه، فروش غاصب برای خود و معاطات در فقه امامیه، و عقد هازل، عقد مکره، بیع بدون ثمن و اجاره بدون اجرت در فقه اهل‌سنت، از مهم‌ترین استثنائات این قاعده است. اگرچه استثنا بودن این موارد هم اجماعی نیست. به هر حال این موارد نمی‌تواند اشکالی در اعتبار قاعده ایجاد کند؛ زیرا نوعاً شمول قواعد فقهی با استثنائاتی همراه است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Exceptions to the Rule of “Subjection of Contract to the Intention” in Islamic Jurisprudence

نویسندگان [English]

  • Ali Akbar Farahzadi 1
  • Hadis Soleymani 2
1 Assistant Professor at University of Judicial Sciences
2 Master of Science at University of Islamic Denominations
چکیده [English]

One of the famous jurisprudential rules is “subjection of contract to the intention” which is refered to as “Al-‘Uqud Tabi‘at Lil-Qusud” in Imami jurisprudence. Sunni jurisprudents refer to this rule in a more general sense, as “Al-’Omur Bi Maqasiduha”. Although this rule exists in all contracts, there are cases that the rule does not apply. According to interior intention and exterior intention and the fact that the approaches of different denominations are different when these two intentions are conflicting, we can find many cases that must be regarded as exceptions to the abovementioned rule. In Imami jurisprudence, Reluctant Contract after Consent, Temporary Marriage Contract, Selling Something by Usurper and Transaction without Verbal Expression of Contract (Mu‘atat), and in Sunni Jurisprudence, Contract of Blatherer (‘Aqd-e Hazel), Reluctant Contract, Selling without Price and Renting without payment are the most important exceptions to this rule. There is no consensus about the exceptions, however, these cases cannot create a problem in the validity of the rule, because usually, the rules of jurisprudence are with exceptions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Subjection
  • Intention
  • Contract
  • Subjection of Contract
  • Rule of Subjection of Contract
  • Rule Exceptions
قرآن کریم.
ابن‌ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
ابن‌الرفعة، احمد بن محمد، کفایة النبیه فی شرح التنبیه، بیروت، دارالکتب العلمیة، 2009م.
ابن‌امیر حاج، محمد بن محمد، التقریر و التحبیر، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1403ق.
ابن‌براج، عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1406ق.
ابن‌حنبل، احمد بن محمد، مسند الإمام أحمد بن حنبل، قاهره، مؤسسة قرطبة، بی‌تا.
ابن‌رشد، محمد بن احمد، البیان و التحصیل و الشرح و التوجیه و التعلیل لمسائل المستخرجة، بیروت، دارالغرب الإسلامی، 1408ق.
ابن‌ضویان، ابراهیم بن محمد، منار السبیل فی شرح الدلیل، بیروت، المکتب الإسلامی، 1409ق.
ابن‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، دارالفکر، 1412ق.
ابن‌قدامه، عبدالله بن احمد، الکافی فی فقه الإمام أحمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1414ق.
همو، المغنی، قاهره، مکتبة القاهرة، 1388ق.
ابن‌قیم جوزیه، محمد بن ابی‌بکر، إعلام الموقعین، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1411ق.
ابن‌ماجه قزوینی، محمد بن یزید، سنن إبن‌ماجه، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
ابن‌نجیم مصری، زین‌الدین بن ابراهیم، الأشباه و النظائر، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1419ق.
امامی، حسن، حقوق مدنی، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، 1378ش.
انصاری، زکریا بن محمد، أسنی المطالب فی شرح روض الطالب، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1422ق.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، المکاسب، قم، کنگره بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415ق.
همو، کتاب النکاح، قم، کنگره بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415‌ق.
باحسین، یعقوب بن عبدالوهاب، قاعدة الأمور بمقاصدها، ریاض، مکتبة الرشد، 1428ق.
بخاری، عبدالعزیز بن احمد، کشف الأسرار عن أصول فخر الإسلام البزدوی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418ق.
تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح التلویح علی التوضیح، مصر، مکتبة صبیح، بی‌تا.
حسینی عاملی، سید جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1419ق.
حسینی مراغی، سید میر عبدالفتاح، العناوین الفقهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
حلی، حسن بن یوسف، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
حیدر، علی، درر الحکام شرح مجلة الأحکام، بیروت، دارالکتب العلمیة، 2010م.
دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
رستم باز اللبنانی، سلیم، شرح المجلة، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1406ق.
رملی، محمد بن احمد، نهایة المحتاج إلی شرح المنهاج، بیروت، دارالفکر، 1404ق.
زحیلی، وهبه، الفقه الإسلامی و أدلته، دمشق، دارالفکر، بی‌تا.
سبکی، عبدالوهاب بن علی، الأشباه و النظائر، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1411ق.
سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفة، 1414ق.
شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
همو، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، بیروت، دارالتراث؛ دارالإسلامیة، 1410ق.
شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، داوری، 1410ق.
همو، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413ق.
طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، تکملة العروة الوثقی، قم، داوری، 1414ق.
همو، حاشیة المکاسب، قم، اسماعیلیان، 1421ق.
طحاوی، احمد بن محمد، شرح مشکل الآثار، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1415ق.
طوسی، محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1400ق.
همو، تهذیب الأحکام، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1407ق.
فاسی، محمد بن احمد، شرح میارة الفاسی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1420ق.
فخر المحققین، محمد بن حسن، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، اسماعیلیان، 1387ق.
فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه مرتضی، مفاتیح الشرائع، قم، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی، بی‌تا.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1406ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1407ق.
ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1414ق.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، قم، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی، 1406ق.
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، اسماعیلیان، 1408ق.
محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، 1414ق.
مرداوی، علی بن سلیمان، الإنصاف فی معرفة الراجح من الخلاف، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.
مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413ق.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403ق.
الموسوعة الفقهیة الکویتیة، کویت، وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامیة، 1404-1427ق.
موسوی بجنوردی، سید حسن، القواعد الفقهیة، قم، الهادی، 1419ق.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1404ق.
نراقی، احمد بن محمدمهدی، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1417ق.
همو، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، 1415ق.
نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، 1408ق.
نووی، یحیی بن شرف، روضة الطالبین و عمدة المفتین، بیروت، المکتب الإسلامی، 1412ق.