دیدگاههای شیخ طوسی در معناشناسی علم صرف و کارکرد آن در تفسیر التبیان (مطالعه موردی: اسم فاعل و صیغه مبالغه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه زبان و ادبیان عربی دانشگاه خوارزمی، تهران

چکیده

تفسیر «التبیان» تألیف شیخ طوسی، از مهم‌ترین تفاسیر شیعه و پراسنادترین آنها است و در جهان اسلام یک تفسیر جامع و شامل محسوب می‌گردد. در این تفسیر به موضوع دلالت الفاظ از حوزه ترادف و دلالت نحوی و صرفی، توجه و ملاحظات ویژه‌ای گردیده است. این مفسر با تأمل در الفاظ، به شناسایی لایه‌های معنایی مختلف آیات از همه دریچه‌ها از جمله صرف، می‌پردازد. به عبارت دیگر، او یکی از پیشگامان و بنیان‌گذاران شناسایی علم دلالت صرفی کلمات در آیات و استفاده از آن در تفسیر بوده است. دلالت صرفی به مجموعه دلالتهای مرتبط با حوزه علم صرف اطلاق می‌شود و در مباحث زبان شناسی معاصر مورد توجه قرار گرفته است. در این پژوهش، به بازخوانی و تحلیل آراء شیخ طوسی و دلالت شناسی وی از ساختارهای اشتقاقی اسم فاعل و صیغه مبالغه در تفسیر «التبیان» پرداخته شده است و مشخص گردید دو وجه مجرد و مزید اسم فاعل از یک ریشه و با یک معنا کاملاً بادقت و حکیمانه بوده است. همچنین در خصوص صیغه‌های مبالغه در اوزان فعول، فعیل، فعّال و مفعال، دلالتهای ژرف و عمیقی وجود دارد که شیخ طوسی به خوبی این موارد را شناسایی و تبیین کرده است. این یافته‌ها کاملاً با مباحث و آراء پژوهشگران حوزه معناشناسی صرف تطبیق داده شده است. این تحقیق به روش توصیفی ـ تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای تدوین گردیده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Viewpoints of Sheikh Tousi on the Semantics of Morphology and Its Application in “Tafsir al-Tibyan” (Case Study: Subject Noun and Exaggeration)

نویسنده [English]

  • Ali Aswadi
Assistant Professor at Kharazmi University
چکیده [English]

“Tafsir al-Tibyan”, written by Sheikh Tousi, is one of the most important Shi‘ite interpretations and the most prominent of them, and in the Islamic world it is considered as a comprehensive and inclusive interpretation. In this interpretation, attention has been paid to the issue of the denotations of words in the field of synonymy and syntactic and morphological signification. Tousi in his words, deliberately identified the various semantic layers of verses from all aspects, including morphology. In other words, he was one of the founders of the science of denotation and its application in interpretation of the holy verses of Qur’an. Morphological signification refers to a set of implications related to the field of morphology and it is widely considered in contemporary linguistic discussions. In this research, the viewpoints of Sheikh Tousi about significations of morphological structures of Subject Noun and Exaggeration have been identified in “Tafsir al-Tibyan”. It has been revealed that subject nouns in the forms of Mujarrad and Mazid have been used accurately and deliberately. Also, in exaggeration forms in templates such as “fa‘ul”, “fa‘il”, “fa‘‘al” and “mif‘al” there are deep significations that Sheikh Tousi has identified them as well. These findings have entirely been compared to the discussions and issues of the researchers in the field of Semantics of Morphology. This research has been conducted in a library and descriptive-analytical approach.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sheikh Tousi
  • Al-Tibyan
  • Semantics
  • Exaggeration
قرآن کریم.
ابنیة‌ الصرف‌ فی‌ کتا‌ب‌ سیبویه‌: معجم‌ و دراسة، خدیجه‌ عبدالرزاق حدیثی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 2008م.
ادب الکاتب، عبدالله بن مسلم ابن‌قتیبه، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1996م.
ارتشاف الضرب من لسان العرب، ابوحیان محمد بن یوسف اندلسی، بیروت، دارالعلم للملایین، 2001م.
أسس علم اللغة، ماریو پای، ترجمه به عربی: احمد مختار عمر، بیروت، دارالعلم للملایین، 2000م.
اشتقاق اسماء الله، عبدالرحمن بن اسحاق زجاجی، بیروت، دارصادر، 1995م.
الأصول فی النحو، محمد بن سری ابن‌سراج، بیروت، دارالکتاب العربی، 1994م.
الإعجاز الصرفی فی القرآن، عبدالحمید هنداوی، بیروت، المکتبة العصریة، 2006م.
اوضح المسالک الی الفیة ابن‌مالک، عبدالله بن یوسف ابن‌هشام، بیروت، دارصادر، 1999م.
بحر العلوم، نصر بن محمد سمرقندی، بیروت، دارالفکر، 1997م.
«بحوث فی المنهج: اللغة و التعبیر»، جورج مونان، ترجمه محمد سبیلا، مجلة الفکر العربی، شماره 55، 1989م.
بدائع الفوائد، محمد بن ابی‌بکر ابن‌قیم جوزیه، بیروت، دارالآفاق، 2002م.
البلاغة الإصطلاحیة، عبده عبدالعزیز قلقیله، قاهره، دارالفکر العربی، بی‌تا.
التبیان فی تفسیر القرآن، محمد بن حسن طوسی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1994م.
التحریر و التنویر، محمدطاهر بن محمد ابن‌عاشور، بیروت، مؤسسة التاریخ، 2007م.
التعریفات، علی بن محمد جرجانی، بیروت، دارصادر، 1984م.
تفسیر اسماء الله الحسنی، ابراهیم بن سری زجاج، بیروت، دارصادر، 1990م.
التفسیر المنیر، وهبه زحیلی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 2002م.
تفسیر مقاتل بن سلیمان، مقاتل بن سلیمان بلخی، بیروت، داراحیاء التراث، 1423ق.
جامع البیان فی تفسیر القرآن، محمد بن جریر طبری، بیروت، دارالمعرفة، 2002م.
حاشیة الصبان علی شرح الأشمونی لألفیة ابن‌مالک، محمد بن علی صبان، بیروت، دارالکتاب العربی، 2002م.
الخصائص، عثمان ابن‌جنی، بیروت، دارالعلم للملایین، 1988م.
دراسات فی فلسفة النحو و الصرف و اللغة و الرسم، مصطفی جواد، بیروت، دارالکتاب، 2007م.
درة الغواص فی اوهام الخواص، قاسم بن علی حریری، بیروت، دارالکتاب العربی، 1988م.
الرسالة الرمزیة فی اصول الفقه، عادل فاخوری، بیروت، دارالطلیعة، 1978م.
روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، محمود بن عبدالله آلوسی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1990م.
الشافیة، عثمان بن عمر ابن‌حاجب، بیروت، دارالعلم للملایین، 1989م.
شذا العرف فی فن الصرف، احمد بن محمد حملاوی، قم، ذوی القربی، 1389ش.
شرح ابن‌عقیل علی الفیة ابن‌مالک، عبدالله بن عبدالرحمن ابن‌عقیل، قم، ذوی القربی، 1386ش.
شرح الشافیة، محمد بن حسن استرآبادی، بیروت، دارالعلم للملایین، 1995م.
شرح المفصل، یعیش بن علی ابن‌یعیش، بیروت، دارالعلم للملایین، 1999م.
الصاحبی فی فقه اللغة العربیة، احمد ابن‌فارس، بیروت، دارالنفائس، 1999م.
«ظاهرة التعدد فی الابنیة الصرفیة»، وسمیة منصور، مجلة الدراسات اللغویة، مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الإسلامیة، 2002م.
علم الأصوات، کمال بشر، قاهره، مکتبة الخانجی، بی‌تا.
علم اللغة، محمود سعران، قاهره، دارالفکر العربی، 1997م.
الفروق فی اللغة، ابوهلال حسن بن عبدالله عسکری، بیروت، دارالعلم للملایین، 2002م.
فقه اللغة و سر العربیة، عبدالملک بن محمد ثعالبی، بیروت، دارالعلم للملایین، 2000م.
فی ظلال القرآن، سید قطب، بیروت، دارالکتب العلمیة، 2000م.
«قراءة فی کتاب تطور تعلیم اللغات: 500 سنة من التاریخ»، کلود جرمان، ترجمه جمیلة غریب، دمشق، مجلة الآداب العالمیة، شماره 161و162، 2015م.
الکتاب، عمرو بن عثمان سیبویه، بیروت، دارصادر، 1990م.
الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، محمود بن عمرو زمخشری، بیروت، دارالکتب العلمیة، 2009م.
الکلیات معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویة، ایوب بن موسی کفوی، بیروت، دارصادر، 1982م.
لسان العرب، محمد بن مکرم ابن‌منظور، بیروت، دارالکتب العلمیة، 2002م.
المحیط فی اصوات العربیة و نحوها و صرفها، محمد انطاکی، بیروت، دارالشرق العربی، بی‌تا.
المخصص، علی بن اسماعیل ابن‌سیده، بیروت، دارالعلم للملایین، 2000م.
مدخل الی علم اللغة، محمد حسن عبدالعزیز، قاهره، مکتبة الخانجی، بی‌تا.
معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، حسین بن مسعود بغوی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1420ق.
معانی الابنیة فی العربیة، فاضل صالح سامرائی، بیروت، دارصادر، 2009م.
معجم دیوان الأدب، اسحاق بن ابراهیم فارابی، بیروت، دارالعلم للملایین، 1985م.
المعنی و التأویل فی النص القرآن، مصطفی تمیمی و عواطف کنوش، مجلة آداب البصرة، شماره 52، 2010م.
مفاتیح الغیب، محمد بن عمر فخررازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1420ق.
المقتضب، عثمان ابن‌جنی، بیروت، دارالعلم للملایین، 1988م.
مقدمه‌ای بر معناشناسی زبان شناختی، جان لاینز، ترجمه حسین واله، تهران، گام نو، 1385ش.
المنصف، عثمان ابن‌جنی، بیروت، دارالعلم للملایین، 1988م.
منهج البحث اللغوی بین التراث و علم اللغة الحدیث، علی زوین، بیروت، دارالکتب العلمیة، 2005م.
المنهج الصوتی للبنیة العربیة، عبدالصبور شاهین، بیروت، مؤسسة الرسالة، 2009م.
المولد فی العربیة، دراسة فی نمو اللغة العربیة و تطورها بعد الإسلام، حلمی خلیل، بیروت، دارالنهضة، 2002م.
نظم الدرر فی تناسب الآیات و السور، ابراهیم بن عمر بقاعی، بیروت، دارالعلم للملایین، بی‌تا.
همع الهوامع فی شرح جمع الجوامع، عبدالرحمن بن ابی‌بکر سیوطی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1985م.