عملکرد دوگانه ایوبیان در مواجهه با شیعیان امامیه و اسماعیلیه و بازتاب آن در تاریخ نگاری ‏مصر و شام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه تهران

2 کارشناس ارشد تاریخ اسلام دانشگاه مذاهب اسلامی

چکیده

مصر و شام در دوره فرمانروایی ایوبیان، کانون مبارزه با شیعیان اسماعیلی و سرکوب عقاید آنها به شمار می‌رفت، اما شاهد برخی روابط مسالمت​آمیز با پیروان امامیه نیز بود. نوشتار حاضر بر آن است، تا وجود چنین فرایندی را با تکیه بر تاریخ نگاری این دوره، ارزیابی نماید. با وجود تأثیر​پذیری شمار قابل توجهی از مورخان شافعی مذهب نظیر عمادالدین کاتب اصفهانی، بهاءالدین بن ​شداد و ابوشامه از فضای سیاسی و مذهبی حاکم، به نظر می‌رسد اغلب مورخان این دوره، میان اندیشه​های بدعت​آلود شیعیان اسماعیلی، با عقاید امامیه تمییز قائل شده​اند. بیشتر آنها همچون سبط ابن​جوزی، ابن​خلکان و غیره، متأثر از عملکرد دوگانه دولت در برابر فرق مختلف شیعه، ضمن ابراز انزجار از عقاید اسماعیلیان و جانب‌داری از اقدامات ضد شیعی صلاح​الدین، در برابر پیروان امامیه و عقاید آنها، با تسامح و انعطاف بیشتری عمل کرده​اند. حضور فعال و پررنگ برخی مورخان امامی مذهب این دوره، نظیر قفطی و ابن‌ابی‌طی و تعاملات مثبت آنها با دستگاه حاکم، نیز صحت این ادعا را تأیید می‌کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Dual function of Ayyubid in facing with Shi’a of Imamiyah and ‎Esmailiyan and its reflection in historiography of Egypt and Levant

نویسندگان [English]

  • Ahmad Badkoube Hazaveh 1
  • Masoumeh Abangah Azgami 2
چکیده [English]

Egypt and Levant in Ayyubid’s Era were center of struggling with Shi’a of Esmailiyah and repressing their ideas, but also there were some peaceful relationships with Imamiyah’s followers. This article tries to examine existence of this process by relying on historiography of this era. Moreover despite the impressibility of a number of Shi’a Shafe’ee’s historians by political and religious dominate environment such as E’maddin Kateb Esfehani, Bahaoddin ebn Saddad and Abu Shamme, it seems that most of historians of this era made a difference between innovative ideas of Shi’a of Esmailiyh with Imamiyah’s ideas. Most of them including Sebt ebn Jouzi, Ebn Khalkan and etc. which were affected by dual function of government through different Shi’a sects, In content of expressing their antipathy to Esmailiyah and advocating from anti-Shi’a actions of Imamiyah’s followers and ideas, acting with more flexibility and tolerance. Active existence of some Imamiyah historians of this era such as Qefti and Ebn Abi Thei and their positive reactions with govern system also proof the veracity of this claim.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ayyubid
  • Historiography
  • Sonni historians
  • Imamiyah
  • Esmaeliyah.‎
ابراهیم حسن، حسن، تاریخ الاسلام السیاسی و الدینی و الثقافی و الاجتماعی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1967م.
ابن​ابی​الدم، شهاب­الدین، التاریخ المظفری، تحقیق: حامد زیان غانم زیان، قاهره، دارالثقافه، 1989م.
ابن​اثیر، مجدالدین مبارک بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، تحقیق: طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، قم، اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1480ق.
ابن​تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، تحقیق: جمال­‌الدین شیّال و دیگران، قاهره، وزارة الثقافه و الارشاد القومی، چاپ اول، 1392ق.
ابن​جبیر، ابوالحسن محمد بن احمد، رحله ابن­‌جبیر، بیروت، دار و مکتبة الهلال، بی‌­تا.
ابن­‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، 1406ق.
ابن​خلدون، عبدالرحمن، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، تحقیق: خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، 1408ق.
ابن­‌خلکان، ابوالعباس شمس​الدین احمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، تحقیق: احسان عباس، بیروت، دارالفکر، 1420ق.
ابن​شداد، بهاءالدین یوسف بن رافع، النوادر السلطانیه و المحاسن الیوسفیه، تحقیق: جمال​الدین شیال، قاهره، مکتبه الخانجی، 1415ق.
ابن​طویر، ابومحمد عبدالسلام بن حسن، نزهة المقلتین فی اخبار الدولتین، تحقیق: ایمن فؤاد سید، بیروت، دارصادر، چاپ اول، 1412ق.
ابن​عبری، غریغوریوس، تاریخ مختصر الدول، تحقیق: انطون صالحانی یسوعی، بیروت، دارالشرق؛ داربیروت، چاپ سوم، 1992م.
ابن​عثمان، موفق​الدین، مرشد الزوار الی قبور الابرار، تحقیق: محمد فتحی ابوبکر، قاهره، دارالمصریه اللبنانیه، چاپ اول، 1415ق.
ابن​عدیم، کمال​الدین عمر بن احمد، بغیة الطلب فی تاریخ حلب، تحقیق: سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1408ق.
همو، زبدة الحلب من تاریخ حلب، تحقیق: سهیل زکار و سامی دهان، قاهره، دارالکتب العربی، چاپ دوم، 1425ق.
ابن​عماد حنبلی، شهاب​الدین ابوالفلاح عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق: الارناؤوط، دمشق، دارابن­‌کثیر، 1406ق.
ابن​کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بی­‌جا، بی­‌نا، 1407ق.
ابن​واصل، جمال​الدین محمد بن سالم، مفرج الکروب فی اخبار بنیایوب، تحقیق: جمال​الدین شیال، قاهره، مکتبه جامعه الاسکندریه، 1960م.
همو، تاریخ ایوبیان، ترجمه پرویز اتابکی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، 1383ش.
ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد، الآثار الباقیه عن القرون الخالیه، تصحیح: پرویز اذکایی، تهران، میراث مکتوب، چاپ اول، 1380ش.
ابوشامه، شهاب​الدین عبدالرحمن بن اسماعیل، کتاب الروضتین فی اخبار الدولتین النوریه و الصلاحیه، به کوشش ابراهیم شمس​الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1422ق.
همو، تراجم رجال القرنین السادس و السابع المعروف بالذیل علی الروضتین، تحقیق: ابراهیم شمس​الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1422ق.
احمد ​عشماوی، شیرین، کتابات ابنابیطی الحلبی فی مصادر الاسلامیه: دراسه التحلیلیه، قاهره، مکتبه الثقافیه الدینیه، چاپ اول، 1413ق.
اسامه بن منقذ، کتاب الاعتبار، تحقیق: هرتویگ درانبورگ، لیدن، بریل، چاپ اول، 1884م.
اشتری تفرشی، علیرضا؛ و بادکوبه هزاوه، احمد، «سیاستهای مذهبی وزیران سنی مذهب فاطمیان: انگیزه­‌ها، اهداف، راهبردها»، مجله پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، شماره 1، 1389ش.
انصاری قمی، حسن، «دین و دولت در دولتهای آل­‌زنگی و ایوبی»، مجله کتاب ماه، شماره 104-106، 1385ش.
بنداری، فتح بن علی، تاریخ دولة آل­سلجوق، تحقیق: یحیی مراد، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1425ق.
جعفریان، رسول، «بازیافته­‌های تاریخ الشیعه ابن​ابی​طی»، مجله آینه پژوهش، شماره 46، 1376ش.
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1413ق.
حسن​زاده، اسماعیل، «تاریخ نگری و تاریخ نگاری عمادالدین کاتب اصفهانی»، فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا، 1386ش.
حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، بیروت، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول، 1414ق.
خفاجی، محمد عبدالمنعم، الازهر فی الف عام، بیروت، عالم الکتب، چاپ دوم، 1408ق.
ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الاسلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، 1410ق.
زیدان، جرجی، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهرکلام، تهران، امیرکبیر، چاپ نهم، 1379ش.
سبط ابن​جوزی، شمس​الدین یوسف بن قزاُغلی، تذکرة الخواص، قم، شریف رضی، 1418ق.
سبط ابن​عجمی، احمد بن ابراهیم، کنوز الذهب فی تاریخ الحلب، تحقیق: شوقی شعث و فالح بکور، حلب، دارالقلم العربی، چاپ اول، 1417ق.
سید، ایمن فؤاد، الدولة الفاطمیه فی مصر، قاهره، الدارالمصریه اللبنانیه، چاپ اول، 1413ق.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی​بکر، حسن المحاضره فی اخبار مصر و القاهره، تحقیق: منصور خلیل عمران، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1418ق.
صفدی، صلاح​الدین خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، تحقیق: وداد قاضی، بیروت، دارصادر، چاپ دوم، 1411ق.
طباخ، محمد راغب، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، حلب، دارالقلم العربی، چاپ دوم، 1408ق.
عاشور، سعید عبدالفتاح، اضواء جدیده علی الحروب الصلیبیه، قاهره، دارالقلم، 1964م.
همو، الایوبیون و الممالیک فی مصر و الشام، قاهره، دارالنهضه العربیه، 1996م.
عمادالدین کاتب اصفهانی، ابوعبدالله محمد بن محمد، الفتح القسی فی الفتح القدسی، قاهره، دارالمنار، چاپ اول، 1425ق.
همو، خریده القصر و جریده العصر، تحقیق: محمد بهجه اثری، بغداد، بی­‌نا، 1976م.
فضل​الله همدانی، قاضی رشیدالدین، جامع التواریخ ـ اسماعیلیان، تحقیق: محمد روشن، تهران، میراث مکتوب، چاپ اول، 1387ش.
قاسم، قاسم عبده، ماهیة الحروب الصلیبیه، قاهره، قلم المعرفه، 1990م.
قفطی، ابوالحسن جمال​الدین، إنباه الرواه علی أنباه النحاه، تحقیق: محمد ​ابوالفضل ابراهیم، بیروت، مکتبه عنصریه، چاپ اول، 1424ق.
قلقشندی، احمد بن عبدالله، صبح الاعشی فی صناعة الانشاء، تحقیق: محمد حسین شمس​الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی​تا.
کاهن، کلود، «تاریخ و مورخان اسلامی تا پایان دوران عباسی»، ترجمه شهلا بختیاری، مجله تاریخ اسلام، شماره 1، 1379ش.
کردعلی، محمد، خطط الشام، بیروت، مکتبه النوری، چاپ اول، 1403ق.
مادلونگ، ویلفرد، فرقههای اسلامی، ترجمه ابوالقاسم سرّی، تهران، اساطیر، چاپ اول، 1377ش.
همو، «ترکها و اشاعه ماتریدیه»، در: مجموعه مقالات مکتبها و فرقههای اسلامی در سدههای میانه، ترجمه جواد قاسمی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ دوم، 1387ش.
مقریزی، احمد بن علی، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، تحقیق: خلیل منصور، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1418ق.
مونس عوض، محمد، الحروب الصلیبیه دراسات تاریخیه و نقدیه، عمان، دارالشروق، 1999م.
نعیمی دمشقی، عبدالقادر بن محمد، الدارس فی تاریخ المدارس، تحقیق: ابراهیم شمس​الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1410ق.
نویری، شهاب​الدین احمد بن عبدالوهاب، نهایة الارب فی فنون الادب، قاهره، دارالکتب و الوثاق القومیه، چاپ اول، 1423ق.
هروی، علی بن ابی‌­بکر، الإشارات الی معرفة الزیارات، تحقیق: علی عمر، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه، چاپ اول، 1423ق.
یعقوبی، احمد بن ابی​یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دارصادر، بی​تا.
Cahen. Cl, “Ayyubids”, The Encyclopaedia of Islam, V.1, Leiden, new edition, 1986.
Mallet, Alex, “Ayyubid era and Muslim rulers from the early crusading period: A study in the use of history”, Journal of the medieval Mediterranean, 2012.