بررسی تاریخی عبارت «خلیفة الله» در روایات مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی دانشگاه مذاهب اسلامی

چکیده

عبارت «خلیفة الله» به معنای جانشینی انسان به جای خداوند، در اعتقاد اسلامی جایگاه مهمی دارد و باور رایج در مذاهب اسلامی این است که انسان خلیفه و جانشین خداوند بر روی زمین است. در روایات مذاهب اسلامی واژه «خلیفة» گاهی به تنهایی و گاهی به صورت «خلیفة رسول الله» و گاهی به شکل «خلیفة الله» به کار رفته است. این پژوهش به دنبال بررسی سیر تطور رواج و مصادیق این عبارت در روایات مذاهب اسلامی است. گردآوری داده‌های این تحقیق به روش کتابخانه‌ای و اسنادی می‌باشد و روش انجام آن توصیفی ـ تحلیلی است و بر این اساس روایات مذاهب: زیدیه، اباضیه، شیعه امامیه و اهل‌سنت بررسی و تجزیه و تحلیل گردیده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که در منابع مختلف مذاهب اسلامی واژه «خلیفة» و جمع آن «خلفاء»، در بیشتر موارد در معنای لغوی همراه واژه‌های «الله»، «رسول الله»، «کتاب»، «رحمن» و «رب العالمین» ذکر شده‌اند. همچنین در روایات، مصداقهای مختلفی برای عبارت «خلیفة الله» به کار رفته است، گاهی برای مصداقهای عام مانند: فرشتگان، عالمان و اهل‌یقین و آمران به معروف و ناهیان از منکر، و گاهی برای مصداقهای خاص مانند: حضرت آدم(ع)، حضرت داود(ع)، حضرت محمد(ص)، امامان، به‌خصوص امام علی(ع) و امام مهدی(ع) به کار رفته است. اما نکته حائز اهمیت این است که در روایات تمام مذاهب، در قرن اول و دوم قمری عبارت «خلیفة الله» یافت نمی‌شود و در این دوره واژه «خلیفة» به تنهایی یا به صورت عبارت «خلیفة رسول الله» مشاهده می‌گردد و از قرن سوم به بعد عبارت «خلیفة الله» در روایات به دفعات دیده می‌شود. این تحقیق می‌تواند آغازی برای کاوش بیشتر این عبارت در روایات باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Historical Study of the Phrase “Khalifat Allah” (Caliph of God) in Traditions of Islamic Denominations

نویسنده [English]

  • Masoud Shavarani
Faculty member at University of Islamic Denominations
چکیده [English]

The phrase “Khalifat Allah” (Caliph of God), meaning the representativeness of God by human, has an important place in Islamic belief and it is a common belief in Islamic denominations. It states that man is the caliph and successor of God on earth. In traditions of Islamic denominations, the word “Khalifah” (Caliph) is sometimes mentioned alone, sometimes as “Khalifat Rasul Allah” (Caliph of the Messenger of God) and sometimes as “Khalifat Allah” (Caliph of God). This paper and research seeks to examine the evolution of the prevalence and examples of this phrase in traditions of Islamic denominations. The data collection of this research has been conducted through library research and documentary methods and the method of doing it is descriptive content analysis. Based on this, traditions and Hadiths of the denominations: Zaidiyyah, Abadhiyyah, Shia Imamiyyah and Sunni have been studied and analyzed. The findings of this study show that in different resources and books of Islamic denominations, the word “Khalifah” and its plural form “Khulafa”, are mostly used in their literal meaning and are mentioned with other words “Allah”, “Rasul Allah”, “Kitab”, “Rahman” and “Rabb al-Alamīn”. Also, in the narrations, various examples have been mentioned for the phrase “Caliph of God”, such as some general examples: Malaʾika, Ahl al-Yaqin, ʿUlamaʾ and Amirin bi al-Maruf; Sometimes it has been used for special examples, such as: Prophet Adam, Prophet David, Prophet Muhammad, Shiite Imams, especially Imam Ali and Imam Mahdi; However, the important point is that in traditions of all denominations, in the first and second century A. H., the phrase “Caliph of God” is not found, and in this period, the word “Caliph” is seen alone or as the phrase “Caliph of the Messenger of God”, and from the third century A. H., the phrase “Caliph of God” is often seen in traditions. This research can be the beginning of further analysis and exploration of this phrase in traditions and Hadiths.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Khalifah Allah
  • Khalifah Rasul Allah
  • Islamic Denominations
  • Islamic Traditions
قرآن کریم.
الاحکام فی الحلال و الحرام، یحیی هادی الی الحق، صعده، مکتبة اهل‌البیت، 1435ق.
الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، محمد بن محمد مفید، قم‏، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413ق.
«استقامت و پایداری در قرآن»، سید محمد میرحسینی، مرتضی قاسمی حامد و مسعود شاورانی، مجله ادبیات پایداری، شماره 3و4، پاییز 1389ش و بهار 1390ش.
إعراب القرآن، احمد بن محمد نحاس، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1421ق.
أقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد، سعید خوری شرتونی، بیروت، مکتبة لبنان، 1992م.
الاختصاص، محمد بن محمد مفید، قم‏، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413ق.
الأمالی، محمد بن علی ابن‌بابویه‏، بیروت، مؤسسة الأعلمى‏، 1400ق.
الأمالی، محمد بن حسن طوسى، ‏ قم‏، دارالثقافة، 1414ق.
الأمالی، محمد بن محمد مفید، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413ق.
بحار الأنوار، محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1403ق.
تاج العروس من جواهر القاموس، محمد بن محمد حسینی زبیدی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1986م.
التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1430ق.
«تعصب دینی یا ایستادگی و ایمان راسخ در قرآن»، مسعود شاورانی، مجله مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (فروغ وحدت)، شماره 36، تابستان 1393ش.
تفسیر القرآن الحکیم (تفسیر المنار)، محمد رشیدرضا، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1990م.
تفسیر کتاب الله العزیز، هود بن محکم هواری، الجزائر، دارالبصائر، 1426ق.
التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمد الحسن بن علی العسکری(ع)، قم، مدرسه امام مهدی(ع)، 1409ق.
تهذیب الأحکام،‏ محمد بن حسن طوسى،‏ تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه‏، 1365ش.
التوحید، محمد بن علی ابن‌بابویه‏، قم‏، دفتر انتشارات اسلامی‏، 1398ق.
تیسیر التفسیر، محمد بن یوسف اطفیش، عمان، وزارة التراث و الثقافة، 1425ق.
الجامع الصحیح، ربیع بن حبیب فراهیدی، عمان، وزارة الأوقاف و الشئون الدینیة، 1432ق.
الخصال، محمد بن علی ابن‌بابویه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1362ش.
الخصائص الکبرى، عبدالرحمن بن ابی‌بکر سیوطی، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
درر الأحادیث النبویة بالأسانید الیحیویة، عبدالله محمد بن حمزه صعدی، صنعا، مؤسسة الإمام زید بن علی الثقافیة، 1422ق.
ربیع الأبرار و نصوص الأخیار، محمود بن عمر زمخشری، بیروت، مؤسسة الأعلمی، 1412ق.
سلسلة الأحادیث الضعیفة و الموضوعة، محمد ناصرالدین ألبانی، ریاض، مکتبة المعارف، 1412ق.
سنن ابن‌ماجه، محمد بن یزید ابن‌ماجه قزوینی، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
سنن ابی‌داود، سلیمان بن اشعث ابوداود سجستانی، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
سنن الترمذی، محمد بن عیسی ترمذی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.
سنن النسائی، احمد بن شعیب نسائی، حلب، مکتبة المطبوعات الإسلامیة، 1406ق.
الصحاح، اسماعیل بن حماد جوهری، بیروت، دارالمعرفة، 2008م.
صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل بخاری، بیروت، دارابن‌کثیر، 1407ق.
صحیح مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.
صحیفة الإمام الرضا(ع)، مشهد، کنگره جهانى امام رضا(ع)، 1406ق.
ضحی الإسلام، احمد امین، قاهره، مکتبة النهضة المصریة، بی‌تا.
العین، خلیل بن احمد فراهیدی، بیروت، دار و مکتبة الهلال، بی‌تا.
عیون أخبار الرضا(ع)، محمد بن علی ابن‌بابویه،‏ تهران‏، جهان‏، 1378ق.
الغارات، ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی، تهران، انجمن آثار ملی، 1354ش.
الفردوس بمأثور الخطاب، شیرویه بن شهردار دیلمی همدانی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1406ق.
فضائل الأشهر الثلاثة، محمد بن علی ابن‌بابویه، نجف، مطبعة الآداب،‏ 1379ق.
الفوائد، محمد بن طلحة نعالی، نسخه خطی، در: نرم افزار جوامع الکلم، 2004م.
قاموس قرآن، سید علی‌اکبر قرشی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1371ش.
الکافی، محمد بن یعقوب کلینى، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1407ق.
الکامل فی ضعفاء الرجال، عبدالله بن عدی جرجانی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418ق.
کتاب سلیم بن قیس، سلیم بن قیس هلالی، قم، الهادى، 1405ق.
کمال الدین و تمام النعمة، محمد بن علی ابن‌بابویه، تهران‏، دارالکتب الإسلامیة، 1395ق.
لسان العرب، محمد بن مکرم ابن‌منظور، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1408ق.
مجمع البحرین و مطلع النیرین، فخرالدین بن محمد طریحی، قم، مؤسسة البعثة، 1414ق.
مجمع الزوائد و منبع الفوائد، علی بن ابی‌بکر هیثمی، قاهره، دارالریان للتراث؛ بیروت، دارالکتاب العربی، 1407ق.
المجموع الفقهی و الحدیثی المسمى بـمسند الإمام زید، زید بن علی، به قلم عمرو بن خالد واسطی، صنعا، مؤسسة الإمام زید بن علی الثقافیة، بی‌تا.
«مروری بر آموزه خلیفة الله در اسلام»، مسعود شاورانی، مجله پژوهشنامه ادیان، شماره 25، بهار و تابستان 1398ش.
المزار الکبیر، محمد بن جعفر مشهدی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۹ق.
مسند الإمام احمد بن حنبل، احمد بن محمد ابن‌حنبل، قاهره، مؤسسة قرطبة، بی‌تا.
المصابیح، احمد بن ابراهیم حسنی، صنعا، مؤسسة الإمام زید بن علی الثقافیة، 1423ق.
معالم القربة فی طلب الحسبة، محمد بن محمد ابن‌الأخوة قرشی، کمبریج، دارالفنون، 1937م.
معانی الأخبار، محمد بن علی ابن‌بابویه، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
معانی القرآن، سعید بن مسعده اخفش، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1423ق.
المعیار و الموازنة، محمد بن عبدالله اسکافی، بیروت، بی‌نا، 1402ق.
مفردات ألفاظ القرآن، حسین بن محمد راغب اصفهانی، دمشق، دارالقلم؛ بیروت، الدار الشامیة، 1416ق.
المنتخب من مسند، عبدالحمید بن حمید ابن‌نصر، قاهره، مکتبة السنة، 1408ق.
الموطأ، مالک بن انس، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1406ق.
نهج البلاغة، محمد بن حسین شریف رضی، تحقیق: صبحی صالح، قم، دارالهجرة، 1414ق.
"Überprüfung der Lehre des Gottes Kalifen in Anbetracht des Umweltschutzes", Masoud Shavarani, SPEKTRUM IRAN, 32. Jg., Nr. 2, 2019.