گستره معنایی «رب» در قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه مذاهب اسلامی

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)

3 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران

چکیده

یکی از اسمای الهی که بعد از اسم جلاله «الله»، بیشترین کاربرد را در قرآن دارد، واژه «رب» است. این واژه در قرآن از معانی مختلفی برخوردار است که در فرهنگهای لغت عربی، تنها به برخی از معانی آن اشاره شده است. در این مقاله به بررسی آیات قرآن و سیاق آنها در این خصوص پرداخته می­‌شود، تا معانی مختلف این واژه و مشتقات آن در قرآن کریم استخراج گردد. با بررسی آیات پی می­‌بریم این واژه در اکثر موارد در معنای خداوند متعال و در موارد اندکی در معنای غیر خداوند استعمال شده است. واژه «رب» و مشتقات آن، در 10 مورد در قرآن کریم، در معنای غیر خداوند استعمال شده است: ارباب، ربائب، بت، ستاره، ماه، خورشید، ملک، فرعون، ربانیّون و ربانیّین، و ربیّون. در بقیه موارد، در معنای خداوند به کار رفته است که معانی آن با توجه به آیات مرتبط از این قرارند: خالقیت، احیاء، اماته، هدایت تکوینی، هدایت تشریعی و رحمت. بنابراین می‌­توان برای واژه «رب» و مشتقات آن در قرآن کریم، دو معنای محوری «خداوند» و «غیر خداوند» را در نظر گرفت. استعمال این واژه در معنای خداوند، ما را به گستره معنایی این واژه می‌­رساند، به طوری که تمامی معانی ذکر شده در این واژه نهفته است و در هریک از آیات، با توجه به سیاق، بر یکی از معانی آن تأکید شده است. اما استعمال این واژه در معنای غیر خداوند، به معنای در نظر گرفتن بخشی از معنای حقیقی واژه است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Semantic Range of the Word “Rabb” in the Qur’an

نویسندگان [English]

  • Morteza Ghasemi Hamed 1
  • Seyed Mohammad Mirhoseini 2
  • Mojtaba Shirani 3
1 Assistant Professor at University of Islamic Denominations
2 Associate Professor at Imam Khomeini International University
3 PhD student at Tehran University
چکیده [English]

One of the Names of God which has the most frequency of occurrence in the Qur’an, after “Allah”, is the word “Rabb”. This word has different meanings in the Qur’an, but only some of the meanings have been mentioned in Arabic dictionaries. In this paper, Qur’anic verses and their context will be discussed so that the meaning of the word and its derivatives can be extracted in the Holy Qur’an. By examining the verses we find that this term in most cases has been used in the sense of God and only in a few cases has been used in other meanings other than God. The word “Rabb” and its derivatives in ten cases in the Qur’an has been used in a concept other than God: Arbab, Raba’ib, idol, star, moon, sun, king, pharaoh, rabbaniyun and rabbaniyin, and rabbiyun. In other cases, it is used in the sense of God and its meaning according to the relevant verses are as follows: creativity, regeneration, fatality, involuntary guide, legislative guidance, and mercy. So it can be said that the word “Rabb” and its derivatives have two central meanings in the Qur’an: “God” and “other than God”. The use of this word in the Qur’an in the sense of God will guide us to the extent of the meaning of this word, so that all the meanings listed lies in it, and in each of the verses, according to the context, one of its meanings are emphasized. However, the use of the word in a concept “other than God” means considering just a part of the real meaning of the word.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qur’an
  • Rabb
  • Real Meaning
  • Implicit Meaning
  • Semantic Range
  • Interpretations of Fariqain
قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند.
آموزش علوم قرآن ترجمه التمهید فى علوم القرآن‏، محمدهادى معرفت، ترجمه ابومحمد وکیلى‏، بی­‌جا، سازمان تبلیغات اسلامى، 1374ش.
الإتقان فی علوم القرآن‏، عبدالرحمن بن ابی‌­بکر سیوطی، بیروت، دارالکتاب العربى، 1421ق.
احسن الحدیث، سید على­‌اکبر قرشى، تهران، بنیاد بعثت، 1377ش.
الأسماء الثلاثة (الإله، الرب و العبادة)، جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1416ق.
اطیب البیان فی تفسیر القرآن، سید عبدالحسین طیب، تهران، اسلام، 1378ش.
بحار الأنوار، محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1403ق.
البحر المحیط فى التفسیر، ابوحیان محمد بن یوسف اندلسى، بیروت، دارالفکر، 1420ق.
پرتوی از قرآن، سید محمود طالقانی، تهران، شرکت سهامى انتشار، 1362ش.
التحریر و التنویر، محمدطاهر بن محمد ابن­‌عاشور، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، 1420ق.
التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوى، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368ش.
تفسیر اثنا عشرى، حسین حسینى شاه عبدالعظیمى، تهران، میقات، 1363ش.
تفسیر روشن، حسن مصطفوی، تهران، مرکز نشر کتاب، 1380ش.
«تفسیر سوره حمد»، محمد محمدی ری شهری، جلسه 83، در: rasekhoon.net
تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازى، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1374ش.
تفسیر نور، محسن قرائتى، تهران، مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن، 1383ش.
التفسیر الواضح، محمد حجازى، بیروت، دارالجیل الجدید، 1413ق.
روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، محمود بن عبدالله آلوسى، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
الصافی، محمدمحسن بن شاه مرتضی فیض کاشانى، تهران، الصدر، 1415ق.
العدد القویة لدفع المخاوف الیومیة، علی بن یوسف حلی، قم، کتابخانه آیة­الله مرعشى نجفى، 1408ق.
فتح القدیر، محمد بن علی شوکانى، دمشق، دارابن­‌کثیر؛ بیروت، دارالکلم الطیب، 1414ق.
الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنة، محمد صادقى تهرانى، قم، فرهنگ اسلامی، 1365ش.
الکافی، محمد بن یعقوب کلینى، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1407ق.
الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، محمود بن عمرو زمخشرى، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407ق.
الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، احمد بن ابراهیم ثعلبى نیشابورى، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1422ق.
لسان العرب، محمد بن مکرم ابن­‌منظور، بیروت، دارالفکر؛ دارصادر، 1414ق.
مجمع البحرین، فخرالدین بن محمد طریحی، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1375ش.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی، تهران، ناصرخسرو، 1372ش.
المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، عبدالحق بن غالب ابن­‌عطیه، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1422ق.
المحیط فی اللغة، صاحب اسماعیل بن عباد، بیروت، عالم الکتب، 1414ق.
مخزن العرفان در تفسیر قرآن، سیده نصرت بیگم امین اصفهانى، تهران، نهضت زنان مسلمان، 1361ش.
المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، احمد بن محمد فیومى، قم، دارالهجرة، 1414ق.
معالم التنزیل فى تفسیر القرآن، حسین بن مسعود بغوى، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1420ق.
معجم مقاییس اللغة، احمد ابن­‌فارس، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، 1404ق.
«معناشناسی «رب» در قرآن»، جعفر نکونام و نرگس بهشتی، مجله صحیفه مبین، شماره 47، بهار و تابستان 1389ش.
«معناشناسی واژه «رب»»، نسرین کردنژاد، مجله حسنا، سال اول، شماره 4، بهار 1389ش.
مفاتیح الغیب، محمد بن عمر فخررازی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1420ق.
مفردات الفاظ القرآن، حسین بن محمد راغب اصفهانى، دمشق، دارالقلم؛ بیروت، الدار الشامیة، 1412ق.
من وحی القرآن، سید محمدحسین فضل الله، بیروت، دارالملاک، 1419ق.
منهج الصادقین فى الزام المخالفین، ملا فتح الله کاشانى، تهران، کتاب‌­فروشى محمدحسن علمی، 1336ش.
المیزان فى تفسیر القرآن، سید محمدحسین طباطبایی، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1417ق.