تأثیر کارکرد نهاد خلافت عباسی بر واگرایی جامعه اسلامی (از سال ‌232 تا 334ق)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی

2 استاد گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه تهران

3 استادیار گروه تاریخ اسلام دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی

چکیده

با تشکیل حکومت در سال 132ق، عباسیان بیش از پنج‌ قرن بر بخش عمده‌ای از جهان اسلام حکومت کردند و دوره‌های متفاوتی از اقتدار و همگرایی، ضعف و واگرایی را تجربه نمودند. تاکنون پژوهشهای بسیاری در زمینه چگونگی پیدایش، دوره‌ها و عوامل فروپاشی خلافت عباسی صورت گرفته است؛ اما هنوز زوایای ناگفته‌ای درباره برخی از جنبه‌های این حکومت وجود دارد که از نگاه محققان پنهان مانده است. این مقاله بر آن است تا از زاویه‌ای متفاوت، نقش خلافت عباسی را در واگرایی جامعه آن دوره بررسی کند و به این پرسش اصلی پاسخ دهد: کارکرد نهاد خلافت عباسی چه تأثیری بر واگرایی جامعه اسلامی در سالهای 334-232ق داشته است؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، با برهم خوردن تعادل دستگاه بسته خلافت، ازجمله ورود ترکان به صحنه قدرت و گسیختگی در مرزهای مسلمانان، کارکرد اقتداری آن رو به ضعف نهاده و این امر به واگرایی در جامعه اسلامی انجامیده و سرانجام موجبات فروپاشی خلافت را فراهم ساخته است. نویسندگان برای ارزیابی این فرضیه، از الگوی «نظریه ‌عمومی ‌سیستمها» بهره گرفته‌اند و با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر محور «کارکرد نهاد خلافت» که برای درک درست تاریخ ‌اسلام و لایه‌های زیرین خلافت ‌عباسی مهم است، به بحث و بررسی پرداخته‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The effect of the function of the Abbasid caliphate on the divergence of the Islamic society (from 232-334AH)

نویسندگان [English]

  • Narges Ashtari Mahini 1
  • Seyed Ahmad Reza Khezri 2
  • Mahdi Jamalifar 3
1 PhD student at International University of Islamic Denominations
2 Professor at Tehran University
3 Assistant Professor at International University of Islamic Denominations
چکیده [English]

With the formation of the government in 132 AH, the Abbasids ruled over a major part of the Islamic world for more than five centuries and experienced different periods of authority and convergence, weakness and divergence. So far, many researches have been done in the field of how the Abbasid caliphate came into being, periods and factors of its collapse; but there are still unspoken angles about some aspects of this government that remain hidden from the eyes of researchers. This article aims to examine the role of the Abbasid caliphate in the divergence of the society of that period from a different angle and answer this main question: What effect did the functioning of the Abbasid caliphate institution have on the divergence of the Islamic society in the years 232-334 AH? The research findings show: With the disruption of the balance of the closed caliphate system, including the entry of the Turks into the scene of power and the rupture in the Muslim borders, its authoritative function has weakened and this has led to divergence in the Islamic society and finally caused the collapse of the caliphate. To evaluate this hypothesis, the authors have used the model of "general theory of systems" and using the descriptive-analytical method and relying on the axis of "functioning of the caliphate institution" which is important for the correct understanding of the history of Islam and the lower layers of the Abbasid caliphate, to discuss and have reviewed.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Functioning of the Caliphate
  • System theory
  • Abbasid Caliphate
  • Divergence
  • Collapse and fall
الأحکام السلطانیة و الولایات الدینیة، علی ‌بن ‌محمد ماوردی، قاهره، مطبعة مصطفی البابی‌ الحلبی و أولاده، 1380ق.
اخبار الراضی بالله‌ و ‌المتقی لله، محمد ‌بن ‌یحیی صولی، قاهره، مکتبة ‌الثقافة ‌الدینیة، 2007م.
الإنباء فی تاریخ الخلفاء، محمد بن علی ابن‌عمرانی، قاهره، دارإحیاء الکتب العربیة؛ بریل، لیدن، 1973م.
اندیشه‌های ‌سیاسی‌ در اسلام ‌و ‌ایران، حاتم قادری، تهران، سمت، 1378ش.
برآمدن‌ عباسیان: ایدئولوژی مذهبی و اقتدار سیاسی، نادر نادری، ترجمه عبدالحسین ‌آذرنگ و نگار نادری، تهران، سخن، 1384ش.
تاریخ الادب العربی، شوقی ضیف، قاهره، دارالمعارف، 1992م.
تاریخ الإسلام السیاسی و الدینی و الثقافی و الاجتماعی، حسن ابراهیم حسن، قاهره، مکتبة ‌النهضة‌ المصریة، 1417ق.
تاریخ تحول دولت در اسلام و ایران، ابراهیم برزگر، تهران، سمت، 1383ش.
تاریخ‌ الخلفاء، عبدالرحمن بن ابی‌بکر سیوطی، بیروت، دارالمعرفة، 1420ق.
تاریخ‌ خلافت ‌عباسی: از آغاز تا پایان ‌آل بویه، سید احمدرضا خضری، تهران، سمت، 1378ش.
تاریخ الطبری، محمد بن جریر طبری، بیروت، مؤسسة ‌‌الأعلمی ‌للمطبوعات، 1879م.
تاریخ الیعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب یعقوبی، نجف، المکتبة الحیدریة، 1384ق.
تجارب ‌‌الأمم، ابوعلی مسکویه ‌رازی، تهران، سروش، 2002م.
تجارب‌ السلف، هندوشاه صاحبی نخجوانی، اصفهان، نشر ‌نفائس‌ مخطوطات ‌اصفهان، 1402ق.
«التفاعل الثقافی و الحضاری فی ‌العصر العباسی»، خلف محمد جراد، مجلة التراث ‌العربی، العدد 80، 1421ق.
تمدن ‌اسلامی ‌در ‌عصر‌ عباسیان، محمدکاظم مکی، ترجمه محمد‌ سپهری، تهران، سمت، 1383ش.
«خلافت»، محمد کریمی ‌زنجانی، دایرة المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدرحاج سید جوادی، کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی، تهران، سعید محبی، 1378ش.
دولت ‌عباسیان، محمد سهیل طقوش، ترجمه حجت‌الله ‌‌جودکی با اضافاتی از رسول‌ جعفریان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385ش.
«زمینه‌ها و ماهیت بحران در خلافت عباسی در دوره خلافت مقتدر (295-320ق)»، محمد احمدی منش، مجله مطالعات تاریخ ‌اسلام، شماره 13، 1391ش.
ساختار‌ قدرت‌ سیاسی ‌خلافت‌ عباسیان‌ و ‌تأثیر‌ آن‌ بر‌ تمدن‌ اسلامی (از آغاز تا پایان قرن چهارم هجری)، علی الهامی، قم، دفتر ‌نشر‌ معارف، 1393ش.
طبقات سلاطین اسلام، استانلی لین‌ پول، ترجمه عباس اقبال، تهران، دنیای کتاب، 1363ش.
العبر و دیوان المبتدأ و الخبر فی أیام العرب و العجم و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الأکبر، ‌عبدالرحمن بن محمد ابن‌خلدون، المجلد الثالث: القسم‌ الرابع، بیروت، دارالکتاب ‌اللبنانی، 1958م.
العبر و دیوان المبتدأ و الخبر فی أیام العرب و العجم و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الأکبر، ‌عبدالرحمن بن محمد ابن‌خلدون، الکتاب ‌الأول: المقدمه، الجزء ‌الأول، تونس، الدار العربیة ‌للکتاب، 2006م.
الفخری فی الآداب السلطانیة و الدول الإسلامیة، محمد بن ‌علی ‌ابن‌طقطقی، مصر، باب ‌الشعریه، 1317ق.
قوانین الوزارة و سیاسة الملک، ‌علی‌ بن‌ محمد ماوردی، بیروت، دارالطلیعه، 1979م.
«کاربرد نظریه‌های سیستمی در تحلیل علل صعود و سقوط تمدنها در تاریخ»، محمدمهدی بروشکی، مجله پژوهشهای تربیتی، شماره 3، 1384ش.
الکامل فی التاریخ، علی بن محمد ابن‌اثیر، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1427ق.
مبانی، تکامل و کاربردهای نظریه‌ عمومی‌ سیستمها، لودویگ فون برتالنفی، ترجمه کیومرث ‌پریانی، تهران، تندر، 1366ش.
مروج ‌الذهب و معادن‌ الجوهر، علی بن حسین مسعودی، مصر، مطبعة السعادة، 1958م.
المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، عبدالرحمن بن علی ابن‌جوزی، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1412ق.
النزاع و التخاصم فیما بین بنی‌امیة و بنی‌هاشم‌، احمد بن علی مقریزی، قم، الشریف الرضی، 1370ش.
نظام سیاسی و دولت در اسلام، داود فیرحی، تهران، سمت، 1382ش.
نظریه‌های نوین در مدیریت پروژه: نظریه آشوب، نظریه سیستمها، نظریه بازی، نظریه محدودیتها، محمود گلابچی، تهران، دانشگاه تهران، 1392ش.
نظریه سیستمها: مسائل فلسفی و روش شناختی، بلاوبرگ، سادوسکی و یودین، ترجمه کیومرث پریانی، تهران، تندر، 1361ش.
«نگرش‌ سیستمی و مفهوم ‌آنتروپی در اقتصاد»، سیما انصاری ‌فرد، مجله اقتصاد‌ تطبیقی، شماره 2، 1393ش.
«نهضت ترجمه؛ نتایج و پیامدهای آن»، فاطمه جان احمدی، مجله تاریخ اسلام، شماره 4، 1379ش.
"Abbasid Caliphate", Encyclopædia Iranica, Edited by: Ehsan Yarshater, Āb-Anāhīd, Clifford Edmund Bosworth, Vol. I, New York, Ny: Bibliotheca Persica press, 2001.
A Short History of Islam, Sayyid Fayyaz Mahmud, Kharchi: oxford university press, Pakistan branch, 1960.
"Islam: A short History", William Montgomery watt, England: http://www. Oneworld-publications.com, 1996.
"The Abbāsid Caliphate in Iran", the Cambridge history of Iran, The Period from the Arab Invasion to the Saljuqs, edited by R.N. Frye; Professor of Iranian, Harvard University, Roy Mottahedeh, Vol.4, London: Cambridge university press, 1975.
"The Turkish officers of Samarra: revenue and the exercise of authority", Matthew S. Gordon, Journal of the economic and social history of the orient, Vol.42, No.4, 1999.