بررسی تطبیقی مبانی و حکمت تفاوت دیه زن و مرد در فقه مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه فقه و حقوق دانشگاه قرآن و حدیث

چکیده

فقهای مذاهب اسلامی به‌اتفاق در قتل نفس، دیه زن را نصف دیه مرد می‌دانند. با توجه به بحث و گفت‌وگوهایی که در سالهای اخیر در این زمینه مطرح‌شده، انجام پژوهشی جدی در زمینه مبانی فقهی و حکمت و فلسفه تفاوت دیه زن و مرد امری ضروری است. بر ‌اساس این، در مقاله حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع اصلی فقهی و روایی مذاهب اسلامی، به بررسی مبانی فقهی و همچنین حکمت تفاوت دیه زن و مرد در فقه مذاهب اسلامی پرداخته‌شده است. یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که نخست، برخلاف ادعای برخی از مخالفان، قول به نابرابری دیه زن و مرد در فقه اهل سنت و فقه امامیه مبتنی بر ادله و مستندات مستحکمی است و دوم، این دیدگاه از حکمت و فلسفه‌ای قابل دفاع برخوردار است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A comparative study of the principles and reason of the difference between men and women's blood money (Diya) in Islamic jurisprudence

نویسنده [English]

  • Ibrahim Shafiee Sarvestani
Assistant Professor at The University of Quran and Hadith
چکیده [English]

The jurists of Islamic schools consider the woman's blood money to be half of the man's blood money in case of murder. Due to debates and discussions raised in this issue in recent years, a serious research was required to find the reason of the difference. Using the main sources of jurisprudence and narration of Islamic schools, this article, with a descriptive and analytical method have investigated the foundations and philosophy of the difference between men and women’s blood money in Islamic jurisprudential schools. The findings of this research show that, firstly, contrary to the claims of some opponents, the viewpoint of the inequality of blood money between men and women in Sunni jurisprudence and Imami jurisprudence is based on conclusive evidence rooted in Islamic sources, and secondly, this point of view has a defensible reason and philosophy.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Comparative jurisprudence
  • blood money (Diya)
  • murder atonement
  • male and female's blood money difference
قرآن کریم.
أحکام القرآن، احمد بن علی جصاص، بیروت، دارالکتاب العربی، 1417ق.
أحکام القرآن، محمد بن عبداللّه ابن‌عربی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1416ق.
الأم، محمد بن ادریس شافعی، بیروت، دارالمعرفة، 1408ق.
بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ابوبکر بن مسعود کاسانی، بیروت، دارالفکر، 1417ق.
«بررسی نظریه مشهور در تفاوت دیه زن و مرد»، سید محمدعلی ایازی، مجله بانوان شیعه، شماره 21، 1388ش.
«تبعیت احکام از مصالح و مفاسد»، حسنعلی علی‌­اکبریان، مجله فقه، سال 19، شماره 4، 1391ش.
«تبعیت یا عدم تبعیت احکام از مصالح و مفاسد واقعی»، ابوالقاسم علیدوست، مجله فقه و حقوق، شماره 6، 1384ش.
«تعامل و تعارض بین فقه و حقوق بشر (مصاحبه)»، سید محمد موسوی بجنوردی، مجله فرزانه، شماره 8، 1375ش.
تفاوت زن و مرد در دیه و قصاص (ماده 209 و 273 قانون مجازات اسلامی)، به سفارش شورای فرهنگی و اجتماعی زنان)، ابراهیم شفیعی سروستانی، تهران، سفیر صبح، 1380ش.
تفسیر المنار، محمد رشیدرضا، مصر، الهیئه المصریه العامة للکتاب، 1990م.
تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، محمد بن حسن حرعاملی، قم، مؤسسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث، 1416ق.
الجامع لأحکام القرآن، محمد بن احمد قرطبی، بیروت، دارالفکر، 1407ق.
جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، محمدحسن نجفی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1367ش.
الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الإمام الشافعی، علی بن محمد ماوردی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1414ق.
درآمدی بر فلسفه احکام (کارکردها و راه­های شناخت)، حسنعلی علی‌­اکبریان، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1395ش.
«دروس خارج فقه بحث دیات»، ناصر مکارم شیرازی، روزنامه فیضیه، شماره 18، 1386ش.
«دیه زن رویارویی دو دیدگاه در فقه اهل‌سنت»، جلیل امیدی و سهیلا رستمی، مجله حقوق، دوره 40، شماره 4، 1389ش.
ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، سید علی بن محمدعلی طباطبایی، بیروت، دارالهادی، 1412ق.
زن در آینه جلال و جمال، عبدالله جوادی آملی، قم، اسراء، 1377ش.
شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جعفر بن حسن محقق حلی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1408ق.
علل الشرائع، محمد بن علی ابن‌بابویه، قم، کتاب‌فروشی داوری، 1385ش.
غنیة النزوع الی علمی الأصول و الفروع، حمزة بن علی ابن‌زهره حلبی، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، 1417ق.
«فقاهت جواهری یا فقاهت ...؟»، عباس ظهیری، مجله صبح، شماره 73، 1376ش.
الفقه الإسلامی و أدلته، وهبه زحیلی، دمشق، دارالفکر، 1409ق.
«فقه و مقاصد شریعت»، ابوالقاسم علیدوست، مجله فقه اهل‌بیت، شماره 41، 1384ش.
قانون دیات و مقتضیات زمان، ابراهیم شفیعی سروستانی، محمدکاظم رحمان ­ستایش و جلال‏‌الدین قیاسی، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری، 1376ش.
قواعد الأحکام، حسن بن یوسف حلی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
الکافی فی فقه أهل المدینة المالکی، یوسف بن عبدالله ابن‌عبدالبر، ریاض، مکتبة الریاض الحدیثة، 1398ق.
الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1365ش.
کتاب الخلاف، محمد بن حسن طوسی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق.
کفایة الأخیار فی حل غایة الإختصار، ابوبکر بن محمد حصنی، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
«گفتمان فقه اسلامی و رویکرد عدالت‌گرایانه بر مسئله برابری دیه زن و مرد»، ذبیح‌الله شمس و محمدعلی شمس، مجله کانون وکلا، شماره 115، 1390ش.
«ماهیت مقاصد شریعت و نقش آن در استنباط حکم شرعی از دیدگاه فریقین»، هدایت حسین محصلی و بهادر نوری، مجله مطالعات تطبیقی کلام، شماره 16، 1399ش.
المبسوط فی فقه الإمامیة، محمد بن حسن طوسی، تهران، المکتبه المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387ق.
المبسوط، محمد بن احمد سرخسی، بیروت، دارالمعرفة، بی‏‌تا.
المجموع شرح المهذب، یحیی بن شرف نووی، بیروت، دارالمعرفة، بی‏‌تا.
متن الخرقی علی مذهب ابی‌عبدالله احمد بن حنبل الشیبانی، عمر بن حسین خرقی، طنطا، دارالصحابة، 1413ق.
المراسم فی الفقه الإمامی، حمزة بن عبدالعزیز سلار دیلمی، قم، منشورات الحرمین، 1404ق.
معیارهای بازشناسی احکام ثابت و متغیر در روایات، حسنعلی علی­‌اکبریان، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1386ش.
المغنی علی مختصر الخرقی، عبداللّه بن احمد ابن‌قدامه، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‏‌تا.
مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، سید محمدجواد حسینی عاملی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‏‌تا.
المقنعة، محمد بن محمد مفید، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
ملاکات احکام و شیوه­‌های استکشاف آن، سید محمدعلی ایازی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1386ش.
المهذب، عبدالعزیز بن نحریر ابن‌براج، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1406ق.
موسوعة ابن‌‌ادریس الحلی، محمد بن احمد ابن‌ادریس حلی، محمد، قم، دلیل ما، 1387ش.
الموسوعة الفقهیة، کویت، وزارت الأوقاف و الشئون الإسلامیة، 1410ق.
الهدایة فی شرح بدایة المبتدی، علی بن ابی‌بکر مرغینانی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.