تفسیر واژه «خلیفه» در تفاسیر قرآنی قرن دوم تا ششم هجری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه ادیان و مذاهب دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی

چکیده

واژه «خلیفة» تنها دو بار در قرآن کریم به کار رفته است؛ اما در قالب و شکل اصطلاحی «خلیفة الله» جایگاه مهمی در اعتقاد و باور اسلامی دارد و به صورت اضافه‌ی لفظی معنا و اشاره به جانشینی انسان به جای خداوند می‌کند. این تحقیق به دنبال بررسی سیر تطور معنایی این واژه در تفاسیر، مشربها و مذهبهای گوناگون از قرن دوم تا ششم هجری است. «خلیفة» در معنای لغوی به معنای جانشینی فرد حاضر به جای شخص غائب است. اکثر مفسران در تفسیر آیه 30 سوره «بقره» اشاره می­‌کنند که «جنّ» قبل از آدم(ع) در زمین ساکن بودند و منظور از خلیفة، خلیفة الجنّ یا خلیفة الملائکة است؛ اما از اواخر قرن سوم نظر دیگری نیز مطرح می‌شود که بیان می‌کند قبل از آدم(ع) هیچ خلقی در زمین نبود و مقصود از خلیفة، «خلیفة من الله» است که شامل آدم(ع) و ذریه‌اش می‌شود؛ همچنین در همین زمان برای واژه «خلیفة» معنای جدید و سیاسی «سلطان أعظم» مطرح می‌شود؛ در تفسیر آیه 26 سوره «ص» نیز گفته می‌شود داود(ع) خلیفه انبیاء و پادشاهان قبل از خود بوده و او خلیفة الله و سلطان أعظم است. علاوه بر سکوت برخی تفاسیر در نسبت دادن مفهوم «خلیفة الله» به واژه خلیفة، برخی مفسرین حتی مخالف این معنا بوده‌اند؛ همچنین مصادیق مختلفی برای «خلیفة» و «خلیفة الله» ذکر کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Interpretation of the word "Khalīfa" in the Qur'anic interpretations of the 2nd to 6th centuries of Hijri

نویسنده [English]

  • Masoud Shavarani
Assistant Professor at International University of Islamic Denominations
چکیده [English]

The word "Khalīfa" is mentioned only twice in the Quran But in the idiomatic form, "Khalīfa Allah" has an important place in Islamic belief and as a verbal addition, it means and refers to the substitution of man instead of God. This research seeks to investigate the change in the meaning of this word in the interpretations of various sects from the second to the sixth century of Hijri. "Khalīfa" in the literal sense means the replacement of a present person instead of an absent person. Most of the commentators in the interpretation of verse 30 of Surah al-Baqarah state that "Jinn" lived on earth before Ādam and the word "Khalīfa" means successor of Jinn or Malāika; but from the end of the third century, another point of view is presented which states that there was no creature on earth before Ādam, and the meaning of "Khalīfa" is "Khalīfa Allah" which includes Ādam and his descendant. Also, at the same time, a new political meaning is proposed for the word "Khalīfa"; it is Sultān ʿAzam. In the interpretation of verse 26 of surah Ṣād, it is also said that Dāwūd was the successor of the prophets and kings before him, and he is the Khalīfa Allah and the Sultān ʿAzam. In addition to the silence of some commentators in attributing the concept of "Khalīfa Allāh" to the word Khalīfa, some commentators have even opposed this meaning.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Khalīfa
  • Ādam
  • Dāwūd
  • Jinn
  • interpretation
  • early interpretations & advanced interpretations
قرآن کریم.
أحکام القرآن، محمد بن ادریس شافعى، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1412ق.
أحکام القرآن، احمد بن علی جصاص، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1412ق.
إعراب القرآن، احمد بن محمد نحاس، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1421ق.
إیجاز البیان عن معانی القرآن، محمود بن ابی‌الحسن نیشابورى، بیروت، دارالغرب الإسلامی، 1415ق.
باهر البرهان فی معانی مشکلات القرآن، محمود بن ابی‌الحسن نیشابورى، مکه، جامعة أم القری، 1419ق.
«بررسی اصطلاح خلیفة الله در متون عرفانی (قرن دوم تا یازدهم هجری)»، مسعود شاورانی، مجله پژوهشنامه ادیان، شماره 28، 1399ش.
«بررسی تاریخی عبارت «خلیفة الله» در روایات مذاهب اسلامی»، مسعود شاورانی، مجله مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (فروغ وحدت)، شماره 54، 1399ش.
تأویل مشکل القرآن، عبدالله بن مسلم ابن‏‌قتیبه، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1423ق.
تأویلات أهل السنة، محمد بن محمد ماتریدى، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1426ق.
التبیان فی تفسیر القرآن، محمد بن حسن طوسى، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
تفسیر ابن وهب المسمى الواضح فى تفسیر القرآن الکریم، عبدالله بن محمد ابن‌وهب دینورى، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424ق.
تفسیر ابن‏‌ابى‏‌زمنین، محمد بن عبدالله ابن‌ابى‌زمنین، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424ق.
تفسیر البغوى المسمى معالم التنزیل، حسین بن مسعود بغوی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1420ق.
تفسیر التسترى، سهل بن عبدالله تستری، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1423ق.
تفسیر القرآن العزیز المسمى تفسیر عبدالرزاق، عبدالرزاق بن همام صنعانى، بیروت، دارالمعرفة، 1411ق.
تفسیر القرآن العظیم، عبدالرحمن بن محمد ابن‏‌ابى‏‌حاتم، ریاض، مکتبة نزار مصطفى الباز، 1417ق.
التفسیر الکبیر، سلیمان بن احمد طبرانى، اردن، دارالکتاب الثقافی، 2008م.
التفسیر المنسوب إلى الإمام ابی‌محمد الحسن بن علی العسکری، قم، مدرسة الإمام المهدی(ع)، 1409ق.
تفسیر السمرقندی المسمی بحر العلوم، نصر بن محمد سمرقندى، بیروت، دارالفکر، 1416ق.
تفسیر العیاشى، محمد بن مسعود عیاشی، تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیة، 1380ق.
تفسیر غریب القرآن، عبدالله بن مسلم ابن‏‌قتیبه، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1411ق.
تفسیر فرات الکوفی، فرات بن ابراهیم کوفى، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1410ق.
تفسیر کتاب الله العزیز، هود بن محکم هواری، بیروت، دارالغرب الإسلامی، 1990م.
تفسیر مقاتل بن سلیمان، مقاتل بن سلیمان بلخی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1423ق.
تفسیر نسفى، عمر بن محمد نسفی، تهران، سروش، 1376ش.
تفسیر یحیى بن سلام، یحیی بن سلام تیمى، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1425ق.
التهذیب فی التفسیر، محسن بن محمد حاکم جشمی، قاهره، دارالکتاب المصری؛ بیروت، دارالکتاب اللبنانی، 1440ق.
جامع البیان فى تفسیر القرآن، محمد بن جریر طبرى، بیروت، دارالمعرفة، 1412ق.
حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، محمد بن حسین شریف رضی، بیروت، دارالأضواء، 1406ق.
حقائق التفسیر، محمد بن حسین سلمى، تهران، مرکز نشر دانشگاهى، 1369ش.
درج الدرر فى تفسیر القرآن العظیم، عبدالقاهر بن عبدالرحمن جرجانی، عمان، دارالفکر، 1430ق.
روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، حسین بن علی ابوالفتوح رازى، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوى، 1408ق.
زاد المسیر فى علم التفسیر، عبدالرحمن بن علی ابن‏‌جوزى، بیروت، دارالکتاب العربی، 1422ق.
شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، عبیدالله بن عبدالله حاکم حسکانی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1411ق.
الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، اسماعیل بن حماد جوهری، بیروت‏، دارالعلم للملایین‏، 1376ق.
العین، خلیل بن احمد فراهیدى، قم، دارالهجرة، 1409ق.
غریب القرآن و تفسیره، عبدالله بن یحیی یزیدى، بیروت، عالم الکتب‏‏، 1405ق.
قصص قرآن مجید برگرفته از تفسیر سورآبادی، ابوبکر عتیق نیشابوری، تهران، دانشگاه تهران، 1347ش.
الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، محمود بن عمر زمخشرى، بیروت، دارالمعرفة، 1430ق.
کشف الأسرار و عدة الأبرار، احمد بن محمد میبدى، تهران، امیرکبیر، 1371ش.
الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، احمد بن محمد ثعلبی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1422ق.
لسان العرب، محمد بن مکرم ابن‌منظور، بیروت، دارالفکر؛ دارصادر، 1414ق.
لطائف الإشارات، عبدالکریم بن هوازن قشیرى، قاهرة، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 2000م.
متشابه القرآن، قاضی عبدالجبار بن احمد همدانی، قاهره، دارالتراث، بی­‌تا.
مجاز القرآن، معمر بن مثنى ابوعبیده، قاهره، مکتبة الخانجی، 1381ق.
مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسى، بیروت، دارالمرتضی، 1426ق.
المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، عبدالحق بن غالب ابن‏‌عطیه، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1422ق.
«مروری بر آموزه خلیفة الله در اسلام»، مسعود شاورانی، مجله پژوهشنامه ادیان، شماره 25، 1398ش.
معانى القرآن، سعید بن مسعده اخفش، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1423ق.
معانی القرآن و إعرابه، ابراهیم بن محمد زجّاج، بیروت، عالم الکتب، 1408ق.
مفردات ألفاظ القرآن،‏ حسین بن محمد راغب اصفهانی، دمشق، دارالقلم؛ بیروت، الدار الشامیة، 1412ق.
الناسخ و المنسوخ فى القرآن العزیز، قاسم بن سلام ابوعبید، ریاض، مکتبة الرشد‏‏، 1418ق.
نزهة القلوب فی تفسیر غریب القرآن العزیز، محمد بن عزیز سجستانى، بیروت، دارالمعرفة، 1410ق.
النکت فى القرآن الکریم فى معانى القرآن الکریم و إعرابه، على بن فضال مجاشعى، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1428ق.
النکت و العیون تفسیر الماوردى، على بن محمد ماوردى، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی­‌تا.
الهدایة إلى بلوغ النهایة، مکى بن ابی‌طالب حموش قیسی، شارجة، جامعة الشارقه، 1429ق.
الوجوه و النظائر لألفاظ کتاب الله العزیز، حسین بن محمد دامغانى، قاهره، وزارة الأوقاف، المجلس الأعلى للشئون الإسلامیة، 1416ق.
الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، على بن احمد واحدى، دمشق، دارالقلم، 1415ق.
الوسیط فی تفسیر القرآن المجید، على بن احمد واحدى، قاهره، وزارة الأوقاف، المجلس الأعلى للشئون الإسلامیة، 1420ق.
"Caliph", Wadad Kadi, Encyclopaedia of the Quran, vol1, Brill, 2001.
"Caliph, caliphate", Wadad Kadi & Aram Shahin, The Princeton Encyclopedia of Islamic Political Thought, ed. Gerhard Bowering, New Jersey, Princeton University, 2003.
"The Caliphate of Adam: Theological Politics of the Qurʾānic Term Ḫalīfa", Han Hsien Liew, Arabica 63, Koninklijke Brill nv, Leiden, 2016.
"The Historical Roots of Our Ecologic Crisis", White Lyne, Science, New Series, Vol.155, No.3767, 1967.
"The Term "Khalifa" in Early Exegetical Literature", Wadad Kadi, Die Welt des Islams, New Series, Bd. 28, Nr. 1/4 , Brill, 1988.
"Überprüfung der Lehre des Gottes Kalifen in Anbetracht des Umweltschutzes", Masoud Shavarani, Spektrum Iran, 32 Jg, Nr. 2–2019.