بازپژوهی مصلحت در فقه اهل‌سنت و امامیه و دلالتهای آن در قانون‌گذاری با تأکید بر سیاستهای تقنینی جمهوری اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

کاربستهای مصلحت در قانون‌گذاری جمهوری اسلامی ایران متعدد است و زمینه‌های آن را باید در نوع نگاه فقه و اندیشه اسلامی به مصلحت واکاوی کرد. فقه امامیه برای تأمین مصالح فردی و اجتماعی، زمینه‌های حضور فعال مصلحت را در فرایند تشریع و قانون‌گذاری فراهم نموده است. با توجه به اینکه امکان اهتمام به مصلحت در قانون‌گذاری، ضوابط و معیارهای تعریف‌شده‌ای دارد، اهم سؤالاتی مطرح‌شده در این زمینه از این قرار است: خط‌مشی گذاری کلان در راستای تأمین مصلحت چه ملاحظات و الزاماتی دارد؟ کارکردهای ماهوی قانون‌گذاری در راستای تأمین مصلحت از چه قرار است؟ مؤلفه‌های عدالت تقنینی در راستای تأمین مصلحت شامل چه مؤلفه‌هایی است؟ این پژوهش، ضمن واکاوی و تحلیل مبانی، ضوابط و مؤلفه‌های مصلحت‌انگاری در فقه امامیه، دلالتها و کاربستهای عملی آن را در فرایند  قانون‌گذاری تحلیل کرده است و ضمن واکاوی خلأها و چالشهای موجود، مؤلفه‌های عدالت تقنینی در راستای تأمین مصلحت فردی و اجتماعی در گفتمان حقوقی و قانون‌گذاری را تبیین نموده است و به‌صورت کلی، رویکرد مطالعه تطبیقی رویکرد فقهی اهل سنت و امامیه در این پژوهش مورد تأکید بوده است. دیدگاه غالب در بین اهل سنت نیز عدم تمسک به مصالح مرسله است، همان‌گونه که از سوی برخی تصریح شده، همه مذاهب به نحوی از انحا، بدان عمل کرده‌اند و از نظر روش‌شناسی فقهی، پایه‌های مصلحت به اشکال مختلف و عناوینی چون مصلحت‌یابی (استصلاح)، ارزش دادن به عرف و غیر آن در منابع اصولی آمده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Re-examination of expediency in Sunni and Imami jurisprudence and its implications in legislation with an emphasis on the legislative policies of the Islamic Republic

نویسندگان [English]

  • Abedin Momeni 1
  • Amir Ali Ebrahimi 2
  • Mohammad Sadiq Zoqi 2
1 Professor at Tehran University
2 PhD student at Tehran University
چکیده [English]

There are many applications of expediency in the legislation of the Islamic Republic of Iran, and its contexts should be analyzed in terms of Islamic jurisprudence and thought. Imami jurisprudence has provided grounds for the active presence of expediency in the process of legislation in order to secure individual and social benefits; Considering that the possibility of paying attention to expediency in legislation has defined rules and criteria, the most important questions that are raised in this field are: what are the considerations and requirements of macro policy making in order to ensure expediency? What are the essential functions of legislation in order to ensure expediency? What are the components of legislative justice in order to ensure expediency? This research, while examining and analyzing the foundations, criteria and components of expediency in Imami jurisprudence, has analyzed its implications and practical applications in the legislative process, and while analyzing the existing gaps and challenges, the components of legislative justice in It has explained the direction of providing individual and social expediency in the legal discourse and legislation, and in general, the comparative study approach of Sunni and Imami jurisprudence has been emphasized in this research. The dominant view among the Sunnis is not to stick to the interests of the messenger, as it has been stated by some, all religions have acted on it in some way, and in terms of jurisprudential methodology, and the foundations of expediency in various forms and titles, valuing custom and others are mentioned in the basic sources.

کلیدواژه‌ها [English]

  • expediency
  • legislation
  • policy making
  • parliament

مراجع

قرآن کریم.
الإحکام فی أصول الأحکام، علی بن ابی‌علی آمدی، دمشق، المکتب الإسلامی، 1402ق.
الإحکام فی أصول الأحکام، علی بن احمد ابن‌حزم، مصر، مطبعة الإمام، 1348ق.
ارزیابی تأثیرات قانون (ابزاری برای قانون‌گذاری بهتر)، لیلا زرشکن عابد، تهران، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، 1387ش.
إرشاد الفحول إلی تحقیق الحق من علم الأصول، محمد بن علی شوکانی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1419ق.
آشنایی با اصول و چارچوبهای قانون‌گذاری کیفری، میثم عظیمی و علی رحمتی، تهران، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، 1399ش.
الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
الإقتصاد و الإرشاد إلی طریق الإجتهاد فی معرفة المبدأ و المعاد و أحکام أفعال العباد، زین‌الدین بن علی شهید ثانی، قم، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی، 1409ق.
بحار الأنوار، محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403ق.
البدر الزاهر، سید حسین طباطبایی بروجردی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، بی­‌تا.
بررسی مسئله قانون و قانون‌گذاری (با محوریت اندیشه امام خمینی(ره))، آرش عابدینی، تهران، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، 1391ش.
بررسی مفهوم مصلحت در قانون اساسی چند کشور (ژاپن، استرالیا، ایالات متحده امریکا، فرانسه)، گروه تحقیق، تهران، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، 1373ش.
البرهان فی أصول الفقه، عبدالملک بن عبدالله جوینی، بیروت، دارالکتب العلمیة،  1418ق.
تحف العقول عن آل الرسول(ص)، حسن بن علی ابن‌شعبه حرانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1404ق.
التعیین فی شرح الأربعین، سلیمان بن عبدالقوی طوفی، بیروت، مؤسسة الریان، 1419ق.
تفسیر المیزان، سید محمدحسین طباطبایی، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1382ش.
«تورم قانون‌گذاری و کیفیت قانون»، سوین انگ، ترجمه حسن وکیلیان، مجله مجلس و پژوهش، شماره 54، 1386ش.
السنن الکبری، احمد بن حسین بیهقی، حیدر آباد، دکن، 1355ق.
السیرة النبویة، عبدالملک ابن‌هشام، مصر، مؤسسة دارالسلام، 1370ق.
شفاء الغلیل، محمد بن محمد غزالی، تحقیق: حمد کبیسی، بغداد، مطبعة الإرشاد، 1390ق.
الشیعة فی المیزان، محمدجواد مغنیه، بیروت، دارالشروق، 1399ق.
«قاعده تقدم مصلحت عام بر خاص و تطبیق آن با موضوع قاچاق کالا و ارز»، محمد جمالی، مجله مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (فروغ وحدت)، شماره  47، 1396ش.
قواعد الأحکام فی مصالح الأنام، عبدالعزیز ابن‌عبدالسلام، قاهره، مکتبة الکلیات الأزهریة، 1388ق.
گستره قانون‌گذاری برای تحقق عدالت، سید احسان خاندوزی، تهران، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، 1388ش.
مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، حسن بن یوسف حلی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1412ق.
مدارا با مخالفان در قرآن و سیره نبوی، غلامرضا نوعی، رشت، کتاب مبین، 1379ش.
«مصالح مرسله در آینه تقریب»، سید احمد حبیب‌نژاد، مجله فروغ وحدت، شماره 28، 1391ش.
م‍ص‍ل‍ح‍ت‌ در ف‍ق‍ه‌ ش‍ی‍ع‍ه‌ و س‍ن‍ی، اسدالله توکلی، ق‍م، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، 1384ش.
معجم مفردات الفاظ القرآن، حسین بن محمد راغب اصفهانی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، بی‌تا.
مفاتیح العلوم، محمد بن احمد خوارزمی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1895م.
مفهوم و مبانی مصلحت در قوانین کیفری، تقی برهانی، قم، دانشکده اصول الدین، 1387ش.
مناط الأحکام، نظرعلی طالقانی، تهران، بی‌نا، 1304ق.
منتخب میزان الحکمه، محمد محمدی ری شهری، قم، دارالحدیث، 1381ش.
موسوعة مصطلحات أصول الفقه عند المسلمین، رفیق عجم، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، 1998م.
نگرشی تاریخی بر جایگاه مصلحت در فقه امامیه، علی تولایی، قم، مؤسسه بوستان کتاب، 1398ش.
نهایة الوصول إلی علم الأصول، حسن بن یوسف حلی، نسخه خطی شماره 4876، در: کتابخانه عمومی آیةالله مرعشی نجفی.
نهج البلاغه، محمد بن حسین شریف رضی.
وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، محمد بن حسن حرعاملی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1412ق.
ولایت فقیه، سید روح‌الله خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1381ش.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار